Irak

Al-Jumhuriyah Al-Iraqiyah (norsk: Irak, irakisk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Mawtini»
Motto	Allahu Akbar (Gud er stor)
Offisielle språk	Arabisk, kurdisk
Hovudstad	Bagdad
Styresett President Statsminister	Republikk Fuad Masum Haider al-Abadi
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	438 317 km² (58.) 0 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	39 192 111 (36.) 89,4 /km² (95.)
Sjølvstende   - Dato	Frå Storbritannia 3. oktober 1932
Nasjonaldag	3. oktober
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	531 400 mill. USD (36.) 15 800 USD (81.)
Valuta	Irakisk dinar
Tidssone	UTC +3
Telefonkode	+964
Toppnivådomene	.iq

Irak (arabisk العراق, al-‘Irāq; kurdisk عێراق, Eraq), offisielt Republikken Irak (arabisk جمهورية العـراق, Jumhūrīyyat al-‘Irāq; kurdisk كۆماريى عێراق, Komari Eraq) er eit land i Vest-Asia. Det grensa til Tyrkia i nord, Iran i aust, Kuwait i søraust, Saudi-Arabia i sør, Jordan i sørvest og Syria i vest. Hovudstaden og den største byen er Bagdad. Dei største folkegruppene er arabarar og kurdarar, og andre grupper er assyrarar, turkmenarar, shabakar, jesidiar, armenarar, mandearar, tsjerkessarar og Kawliya. Kring 95 % av landet, 36 millionar innbyggjarar, er muslimar, men kristendom, yarsanisme, jesidisme og mandeisme finst òg. Det offisielle språket i Irak er arabisk og kurdisk.

Irak har ei 58 km lang kystlinje heilt nord i Persiabukta og omfattar den mesopotamiske elvesletta, nordvestenden av Zagrosfjella og den austlege delen av Den syriske ørkenen. To store elvar, Tigris og Eufrat renn sørover gjennom Irak og ut i Shatt al-Arab nær Persiabukta. Desse elvane dannar viktig jordbruksland i Irak.

Regionen mellom Tigris og Eufrat, historisk kjend som Mesopotamia, vert ofte omtalt som vogga til sivilisasjonen. Det var her mennesket først byrja å lese, skrive, skape lover og bu i byar under eit organisert styre - særleg Uruk som namnet «Irak» kjem frå. Fleire siviliasjonar har følgd kvarandre i dette området sidan 5000-talet fvt. Irak var senteret i Dei akkadiske, sumeriske, assyriske og babylonske rika. Det var òg ein del av dei medeiske, akamenidiske, hellenistisk, partiske, sasanidiske, romerske, Rashidun, omajadiske, abbasidiske, ajjubidiske, mongolske, safavidiske, afsharidiske og osmanske rika.

Dei moderne grensene til Irak vart stort sett trekte i 1920 av Folkeforbundet då Det osmanske riket vart delt etter Sèvres-traktaten. Irak vart sett under styret til Storbritannia som Det britiske mandatet for Mesopotamia. Eit monarki vart grunnlagd i 1921 og Kongedømet Irak fekk sjølvstende frå Storbritannia i 1932. I 1958 vart monarkiet styrta og den irakiske republikken vart skapt. Irak vart kontrollert av det arabiske, sosialistiske Ba'ath-partiet frå 1968 til 2003. Etter USA og deira allierte invaderte landet i 2003, vart Ba'ath-partiet til Saddam Hussein fjerna frå makta og eit parlamentarisk val for fleire parti vart halde i 2005. Amerikanarane trekte seg ut av Irak i 2011, men det irakiske opprøret heldt fram og intensiverte seg då kampane under den syriske borgarkrigen spreidde seg inn i landet. Ut av opprøret kom ein av dei mest destruktive gruppene gjennom tidene, ISIL, som tok over store delar av nord og vest. Gruppa har sidan stort sett blitt fjerna og har berre att små område. Striden om suvereniteten over Irakisk Kurdistan har halde fram.

Irak har vore medlemsland i Dei sameinte nasjonane frå starten av, i tillegg til Den arabiske ligaen, Organisasjonen for islamsk samarbeid (OIC), Organisasjonen av alliansefrie nasjonar og Det internasjonale pengefondet (IMF). Landet er ein føderal parlamentarisk republikk som består av 19 guvernement (provinsar) og ein sjølvstyrt region (Irakisk Kurdistan). Statsreligionen er islam. Kulturelt har Irak ei særs rik arv og hyllar bragdene som vart gjort i førislamsk tid og er kjend for diktarane sine. Målarane og biletkunstnarane er blant dei beste i Den arabiske verda.

Namn

Det arabiske namnet العراق (al-ʿIrāq) har vore i bruk sidan før 500-talet. Det finst fleire forslag til namneopphavet. Eit går attende til den sumeriske byen Uruk (I Bibelen Erek) og vil dermed ha eit sumerisk opphav, sidan Uruk var det akkadiske namnet på den sumeriske byen Urug, med det sumeriske ordet for «by», Ur. Ein arabisk folketradisjon er at namnet tyder «med djupe røter, godt vatna, frodig».

I mellomalderen var det ein region kalla ʿIrāq ʿArabī («Arabisk Irak») i Nedre Mesopotamia og ʿIrāq ʿajamī («Utanlandsk Irak»), for regionen som no ligg i det sentrale og vestlege Iran. Omgrepet omfatta historisk sletta sør for Hamrinfjella og omfatta ikkje dei nordlegaste og vestlegaste delane av dagens Irak. Før midten av 1800-talet vart omgrepet Eyraca Arabic ofte nytta for å skildre Irak.

Omgrepet Sawad vart òg nytta i tidleg islamsk tid om regionen på elvesletta mellom Tigris og Eufrat, som stod i kontrast til den tørre arabiske ørkenen. Som arabisk ord, عراق, tyder det «breidd» eller «kant», så på folkemunne vart tolkinga «skrenten», som ligg sør og aust for Jazira-platået, nord og vest i «al-Iraq arabi»-området.

Historie

Førhistorisk tid

For 65 000 til 35 000 år sidan budde det neandertalar nord i Irak, og det er gjort arkeologiske funn etter dei i Shanidargrotta Det er gjort funn av fleire graver frå før yngre steinalder, kring 11 000 år fvt.

Sidan kring 10 000 fvt. var Irak (i lag med Vesleasia og Levanten) eit av sentera for ein kaukasisk yngre steinalderkultur (kjend som før-keramisk yngre steinalder A) der ein først byrja med jordbruk og kvegavl i verda. Den neste perioden (før-keramisk yngre steinalder B) er representert av firkanta hus. Folk i denne tida brukte ilåt av stein, gips og brend kalk. Funn av reiskap av obsidian frå Anatolia er bevis på tidleg handel.

Andre viktige stader for tidlege menneskelege framsteg var Jarmo (kring 7100 fvt,), Halaf-kulturen og Ubaid-perioden (mellom 6500 fvt. og 3800 fvt.). I desse periodane vart det gjort stadige framsteg innan jordbruk, reiskap og arkitektur.

Irak i antikken

Sylindersegl, frå gammalbabylonsk tid, kring 1800 fvt., hematitt. Kongen gjev eit dyreoffer til Shamash. Dette segleg vart truleg laga i Sippar.

Den historiske perioden i Irak byrjar truleg under Uruk-tida (4000 fvt. til 3100 fvt.) då fleire sumeriske byar vart grunnlagde, og det vart nytta biletskrift, sylindersegl og masseproduserte varer.

«Krybba til sivilisasjonen» er eit vanleg omgrep om området som i dag utgjer Irak og som var heimstad for dei tidlegaste kjende sivilisasjonen, den sumeriske sivilisasjonen, som oppstod i den frodige Tigris-Eufrat-dalen i Sør-Irak i koparsteinalderen (Ubaid-perioden).

Det var her, seint på 3000-talet fvt, at det første skrivesystemet og den skriftlege historia oppstod. Sumerarane var òg blant dei første som nytta hjulet og skapte bystatar. Dei nedteikna òg dei første bevisa på matematikk, astronomi, astrologi, skriven rett, medisin og organisert religion.

Språket til sumerarane er eit isolert språk. Dei store bystatane i den tidlege sumeriske perioden var Eridu, Bad-tibira, Larsa, Sippar, Shuruppak, Uruk, Kish, Ur, Nippur, Lagash, Girsu, Umma, Hamazi, Adab, Mari, Isin, Kutha, Der og Akshak.

Byar i nord, som Ashur, Arbela (dagens Irbil) og Arrapkha (dagens Kirkuk) eksisterte òg i det som kom til å bli Assyria frå 2400-talet fvt., men i den første tida var dei sumeriske bystatar.

Sigersstele av Naram-Sin av Akkad.

Bronsealderen

På 2500-talet fvt. skapte Eannatum av Lagash det kanskje første riket i historia, sjølv om det var kortvarig. Seinare styrta Lugal-Zage-Si, prestekongen av Umma, overhovudet i Lagash-dynastiet i området, og erobra så Uruk, som vart hovudstaden hans, og gjorde krav på eit rike som strekte seg frå Persiabukta til Middelhavet. Det var på denne tida at Gilgamesj oppstod med soga om Syndefloden.

Frå 2800-talet fvt. byrja akkadiske, semittiske namn å dukke opp på kongelister og administrative dokument i dei forskjellige bystatane. Opphavet til Akkadia er ukjend, som heilt nøyaktig kvar det låg og korleis det kom til makta. Folket her snakka akkadisk, eit aust-semittisk språk.

På 2000-talet fvt., utvikla det seg ein kulturell symbiose mellom sumerarane og akkadiarane, som mellom anna med ein omfattande bilingvisme. Påverknaden frå sumerisk og akkadisk er tydeleg i alle område, mellom anna ordlåning på massiv skala - og syntaktisk, morfologisk og fonologisk samanfall. Denne felles påverknaden har gjort at forskarar omtalar sumerisk og akkadisk på 2000-talet fvt. som eit sprachbund. Frå denne perioden vart sivilisasjonen i Irak kalla sumer-akkadisk.

Skøyte for ein mannleg slave og ein bygning i Shuruppak, sumerisk steintalve, kring 2600 fvt.

Mellom 2800- og 2300-taet fvt., byrja fleire kongedøme og bystatar i Irak å ha akkadisktalande dynasti, inkludert Assyria, Ekallatum, Isin og Larsa.

Men sumerarane vart verande den dominerande makta før Det akkadiske riket (2335–2124 fvt.) tok over, basert i byen Akkad ssentralt i Irak. Sargon av Akkad, opphavleg ein rabshakeh for ein sumerisk konge, grunnla riket, og erobra alle bystatane i det sørlege og sentrale Irak, og tvang under seg kongane av Assyria. Slik vart sumerarane og akkadiarane samla i ein stat. Han byrja så å utvide riket sitt, erobra Gutium, Elam og hadde sigrar som ikkje førte til ei full erobring mot amorittane og eblaittane i Syria.

Etter Det akkadiske riket kollapsa seint på 2100-talet fvt, okkuperte gutianarane dei sørlege områda eit par tiår, medan Assyria på nytt fekk sjølvstende i nord. Dette vart følgd av ein sumerisk renessanse i form av Det nysumeriske riket. Sumerarane under kong Shulgi erobra nesten heile Irak, utanom dei nordlegaste områda av Assyria, og hevda seg over gutianarane, elamittane og amorittane ved å drepe dei første og halde andre borte.

Ein elamittisk invasjon i 2004 fvt førte til slutten for sumerarane. Midt på 2000-talet fvt. hadde det akkadisktalande kongedømet Assyria teke over nord i Irak. Assyria utvida områda sine inn i den nordaustlege Levanten, sentrale Irak og austlege Anatolia, og danna Det gammalassyriske riket (kring 2035–1750 fvt.) under kongar som Puzur-Ashur I, Sargon I, Ilushuma og Erishum I. Erishum I skreiv ned den mest detaljerte lovsamlinga verda hadde sett til då. Dei sørlege områda braut saman til fleire akkadisktalande statar, der Isin, Larsa og Eshnunna var dei største.

På 1900-talet fvt. byrja dei kanaanittisktalande amorittane å flytte inn i det sørlege Mesopotamia. Etter kvart byrja dei å sette opp små småkongedøme i sør, og reiv til seg trona i eksisterande bystatar som Isin, Larsa og Eshnunna.

Hammurabi får sine kongelege emblem frå Shamash. Relieff på den øvre delen av ein stele som syner lovboka til Hammurabi.

Eit av desse små, amorittiske kongedøma vart grunnlagd i 1894 fvt. og med den vesle administrative byen Babylon innafor grensene sine. Han vart verande ein uviktig by i over eit hundreår, og stod i skuggen til eldre og mektigare statar som Assyria, Elam, Isin, Ehnunna og Larsa.

I 1792 fvt. kom ein amorittisk herskar kalla Hammurabi til makta i denne staten, og byrja raskt å utvide Babylon til ein storby, og erklærte seg sjølv konge. Hammurabi erobra heile det sørlege og sentrale Irak, i tillegg til Elam i aust og Mari i vest, og starta ein langvarig krig med den assyriske kongen Ishme-Dagan om heile regionen. Slik skapte han det kortvarige babylonske riket. Han vann til slutt krigen over etterfølgjaren til Ishme-Dagan og la under seg Assyria og koloniane deira i Antolia.

Det er frå tida til Hammurabi at det sørlege Irak vart kjend som Babylonia, medan dei nordlege områda hadde blitt samla saman til Assyria hundrevis av år tidlegare. Riket hans vart kortvarig, og kollapsa raskt etter han døydde, og både Assyria og det sørlege Irak, i form av Havland-dynastiet, fall attende i akkadiske hender. Dei utanlandske amorittane klamra seg fast til makta i eit lite og svakt Babylonia før det vart plyndra av det indoeuropeisk-talande hittitane frå Anatolia i 1595 fvt. Etter dette tok eit anna utanlandsk folk, kassittane, som kom frå Zagrosfjella i Iran, kontroll over Babylonia, der dei styrte i nesten 600 år, det klårt lengste dynastiet som styrte Babylon.

Irak var frå denne tida delt i tre statar: Assyria i nord, kassitisk Babylonia i sør og sentral, og Havland-dynastiet lengst sør. Havlanddynatiet art til slutt erobra av Babylonia kring 1380 fvt.

Det mellomassyriske riket (1365–1020 fvt.) vart den mektigaste nasjonen i den kjende verda. Frå og med felttoga til Ashur-uballit I, øydela Assyria det rivaliserande riket til hurrittane og Mitanni, og annekterte store område som hadde høyrt til hittitane, det nordlege Babylonia frå kassittane, tvang Det egyptiske riket bort frå området og slo elamittar, frygarar, kanaanittar, fønikarar, kilikiarar, gutianarane, dilmunittar og aramearar. På det største strekte Det mellomassyriske riket seg frå Kaukasus til Dilmun (dagens Bahrain) og frå Fønikia ved kysten av Middelhavet til Zagrosfjella i Iran. I 1235 fvt. tok Tukulti-Ninurta I av Assyria over trona i Babylon, og vart der med den aller første innfødde mesopotamiaren som styrte staten.

Jehu, kongen av Israel, bukkar for Shalmaneser III av Assyria, 825 fvt.

Under bronsealderkollapsen (1200–900 fvt) var Babylonia i ein kaostilstand, og var i lange periodar dominert av Assyria og Elam. Kassittane vart drivne frå makta av Assyria og Elam, og tillegg innfødde, sørmesopotamiske kongar å styre Babylonia for første gongen, sjølv om dei var underlagt dei assyriske og elamittiske herskarane. Men dese austsemittisk-akkadiske kongane, klarte ikkje å hindre nye bølgjer av vestsemittiske innflyttarar å kome inn i Sør-Irak, og på 1000-talet fvt. kom aramearar og suteanarar inn i Babylonia frå Levanten, og desse vart etterfølgd seint på 900- til tidleg på 800-talet fvt. av immigrantar frå Khaldea, som hadde nære band til dei tidlegare aramearane.

Jernalderen

Etter ei nedgangstid i Assyria, byrja riket på ny å vekse med Det nyassyriske riket (935–605 fvt.). Dette var det største riket som hadde vore til då i regionen, og under herskarar som Adad-Nirari II, Ashurnasirpal, Shalmaneser III, Semiramis, Tiglath-pileser III, Sargon II, Sennacherib, Esarhaddon og Ashurbanipal, vart Irak senteret i eit rike som strekte seg frå Persia, Partia og Elam i aust, til Kypros og Antiokia i vest og frå Kaukasus i nord til Egypt, Nubia og Arabia i sør.

Arabarar og khaldearar er først nemnde i skriftleg historie (kring 850 fvt) i annalane til Shalmaneser III.

Det vart på denne tida at ei akkadisk-påverka form av austarameisk vart teken opp av assyrarane som fellesspråk i det vidstrekte riket, og mesopotamisk arameisk byrja å fortrengje akkadisk som talespråk i den generelle ålmogen i både Assyria og Babylonia. Etterkomande dialektar av dette språket har overlevd blant mandearar i Sør-Irak og assyrarar i Nord-Irak heilt fram til i dag.

Relieff som syner løvejakt, frå det nordlege palasset i Nineveh, 645–635 fvt.

Seint på 600-talet fvt., vart Det assyriske riket rive sunt av ei rekkje brutale borgarkrigar,, og svekte seg sjølv så mykje at ein koalisjon av tidlegare undersåttar, babylonarar, khaldearar, medearar, persarar, partarar, skytarar og kimmeriarar, klarte å gå til åtak på Assyria, og styrta riket i 605 fvt.

Babylonarar og persarar

Det kortvarige Nybabylonske riket (620–539 fvt.) overtok etter Assyria. Det klarte ikkje å bli like stort, mektig og langvarig som føregangaren, men dominerte Levanten, Kanaan, Arabia, Israel og Judea og slo Egypt. I starten vart Babylon styrt av nok eit anna utanlandsk dynasti, det frå Khaldea, som hadde flytta inn i regionen seint på 900- eller tidleg på 800-talet. Den største kongen, Nebukhadnezzar II, rivaliserte med ein annan utanlandsk herskar, den amorittiske kongen Hammurabi, om å vere den største kongen i Babylon. Men i 556 fvt hadde khaldearane blitt fjerna frå makta av den assyrisk fødde Nabonidus og sonen hans og regenten Belshazzar.

På 500-talet fvt. slo Kyros den store frå nabostaten Persia Det nybabylonske riket i slaget ved Opis og Irak vart ein del av Akamenide-dynastiet i nesten to hundreår. Akamenidane gjorde Babylon til hovudstaden sin. Khaldearane og Khaldea forsvann på denne tida, men både Assyria og Babylonia bestod og treivst under akamenide-styret (Akamenidsk Assyria). Lite endra seg under persarane, som hadde vore tre hundreår under assyrisk styre, og kongane deira såg på seg sjølv som etterfølgjarane til Ashurbanipal, og dei heldt assyrisk arameisk som språk i riket.

Det greskstyrte Selevkidriket (i gult) med hovudstad i Selevkia ved Tigris, nord for Babylon.

Seint på 300-talet fvt. erobra Aleksander den store regionen og la det under det hellenistisk selevkidstyre i over to hundreår. Selevkidane innførte det indoanatoliske og greske omgrepet Syria om regionen. Dette namnet hadde i mange hundreår vore det indoeuropeiske ordet for Assyria og hadde berre denne tydinga. Men selevkidane brukte òg omgrepet om Levanten (Aramea), slik at både Assyria og assyrarane i Irak og aramearar og Levanten vart kalla Syria og syrarar i den greskromerske verda.

Den sterkt festningsverna partiske byen Hatra blømde på 100-talet og syner ei unik blanding av både klassisk og iransk arkitektur.

Partiarar (247 fvt. – 224 evt.) frå Persia erobra regionen under regjeringstida til Mithridates I av Partia (regjerte 171–138 fvt.). Frå Syria invaderte romarane vestlege delar av regionen fleire gonger, og grunnla for ein kort periode Assyria Provincia i Assyria. Kristendom byrja å få feste i Irak (særleg i Assyria) mellom det første og tredje hundreåret, og Assyria vart eit senter for gammalsyrisk kristendom, den austlege kyrkja og gammalsyrisk litteratur. Fleire innfødde, sjølvstendige nyassyriske statar utvikla seg i nord under Partia, som Adiabene, Assur, Osroene og Hatra.

Sasanidane frå Persia under Ardashir I øydela det partiske riket og erobra regionen i 224 evt. I 240- og 250-åra evt. erobra sasanidane gradvis dei vesle nyassyriske statane og kulminerte med Assur i 256 evt. Regionen var dermed ein provins i Sasanideriket i over fire hundreår, og vart eit grenseområde og slagmark mellom Sasanideriket og Austromarriket, og begge rika svekte kvarandre, og bana veg for den arabisk-muslimsk erobringa av Persia midt på 600-talet.

Mellomalderen

Abbasidane på det største kring år 850.

Den arabisk-islamske erobringa midt på 600-talet etablerte islam i Irak og mange arabarar flytta inn i området. Under Rashidun-kalifatet flytta syskenbarnet og svigersonen til Muhammed, Ali, hovudstaden til Kufa der han vart den fjerde kalifen. Omajadekalifatet styrte provinsen Irak frå Damaskus på 600-talet.

Abbasidane bygde byen Bagdad på 700-talet som hovudstaden sin, og byen vart den leiande metropolen i den arabiske og muslimske verda i fem hundreår. Bagdad var den største multikulturelle byen i mellomalderen og hadde meir enn ein million innbyggjarar, og var eit sentrum for læring under den islamske gullalderen. Mongolane øydla byen og brende biblioteket her under kringsetjinga av Bagdad på 1200-talet.

I 1257 samla Hulagu Khan ein uvanleg stor armé, ein stor del av dei mongolske styrkane, for å erobre Bagdad. Då dei kom fram til den islamske hovudstaden, kravde Hulagu Khan at dei overgav seg, men den siste abbaside-kalifen Al-Musta'sim nekta. Hulagu vart sint og som mongolane ofte gjorde for å hindre motstand, kringsette han Bagdad, plyndra byen og massakrerte mange av innbyggjarane. Estimat på dødstala varierer frå 200 000 til ein million.

Den mongolske plyndring av Bagdad.

Mongolane utsletta abbasidane og øydela Visdomshuset i Bagdad, som inneheld tallause dyrebare og historiske dokument. Byen fekk aldri attende den tidlegare stordomen som eit stort kultursenter med stor påverknad. Somme historikarar meiner at den mongolske invasjonen øydela mykje av vatningssystemet som hadde gjort Mesopotamia berekraftig i tusenvis av år. Andre historikarar meiner at jordforsalting førte til nedgang i jordbruket.

Midt på 1300-talet herja svartedauden det meste av den islamske verda. Dei beste estimata for Midtausten er at kring ein tredjedel av folkesetnaden døydde.

I 1401 invaderte ein krigsherre av mongolsk avstamming, Timur Lenk, Irak. Etter Bagdad var erobra, vart 20 000 av innbyggjarane massakrerte. Timur gav ordre om at kvar soldat måtte kome attende og vise han han minst to avhogde menneskehovud kvar. Fleire av soldatane var så redde at dei drap fangar fanga tidlegare i felttoget for å sikre eg at dei hadde hovud å vise Timur. Timur utførte òg massakrar på dn innfødde assyriske, kristne folkesetnaden, som fram til då framleis var den største folkesetnaden i det nordlege Mesopotamia, og det var på denne tida at den gamle assyriske byen Assur omsider vart fråflytta.

Osmansk Irak

Cedid-atlaset frå 1803 syner området i dag kjend som Irak delt mellom Al Jazira (rosa), Kurdistan (blått), Irak (grønt) og Al Sham (gult).

Seint på 1300- og tidleg på 1400-talet styrte dei tyrkiske Kara Koyunlu området som i dag vert kalla Irak. I 1466 slo Aq Qoyunlu Kara Koyunlu og tok kontroll. Frå tidleg på 1500-talet, i 1508, hamna alle områda til dei tidlegare Aq Qoyunlu, inkludert Irak, i hendene på dei iranske safavidane. I den over hundre år lange tyrkisk-iranske striden mellom safavidane og dei osmanske tyrkarane i naboområdet, var Irak ofte slagmark i dei mange osmansk-persiske krigane.

Etter Zuhab-traktaten i 1639 hamna det meste av dagens Irak til slutt under Det osmanske riket som Bagdad eyalet. Gjennom det meste av perioden under osmansk styre (1533-1918) var dagens Irak ei slagmark mellom rivaliserande regionale rike og stammealliansar.

På 1600-talet hadde dei mange konfliktane med safavidane tappa Det osmanske riket for krefter og svekt kontrollen dei hadde over provinsane sine. Den nomadiske folkesetnaden auka då mange beduinar frå Najd kom inn i området. Beduinraid mot busetjingar vart umogeleg å hindre.

Den engelske arkeologen Austen Henry Layard i den eldgamle assyriske byen Nineveh i 1852.

I åra 1747–1831 vart Irak styrt av eit Mamelukk-dynasti av georgisk opphav, som klarte å få sjølvstyre av den osmanske porten, stoppa stammeopprøra, dempa makta til janitsjarane, innførte orden og moderniserte økonomi og forsvar. I 1831 klarte osmanarane å styrte Mamelukk-regimet og la Irak under direkte kontroll. Folketalet i Irak var estimert til å vere 30 millionar i 800 evt., men var berre fem millionar på byrjinga av 1900-talet.

Under fyrste verdskrigen støtta osmanarane Tyskland og Sentralmaktene. I det mesopotamiske felttoget mot Sentralmaktene, invaderte britiske styrkar landet og leid først eit stort nederlag i møte med den tyrkiske hæren under kringsetjinga av Kut (1915–1916). Men sidan fekk britane overtaket og fekk etter kvart støtte av lokale arabarar og assyrarar. I 1916 laga britane og franskmennene ein plan for delinga av Vest-Asia etter krigen med Sykes-Picot-avtalen. Britiske styrkar omgrupperte og erobra Bagdad i 1917, og slo osmanarane. Ein våpenkvileavtale vart signert i 1918.

Under fyrste verdskrigen vart osmanarane slått og driven frå det meste av området av Storbritannia. Britane tapte 92 000 soldatar i det mesopotamiske felttoget. Dei osmanske tapa er ukjende, men britane tok i alt 45 000 krigsfangar. Mot slutten av 1918 hadde britane 410 000 mann i området, og 112 000 av desse var kamptroppar.

Britisk styre og sjølvstendig kongedøme

Britiske soldatar i Bagdad, juni 1941.

Den 11. november 1920 vart Irak eit mandat i Folkeforbundet under britisk kontroll med namnet staten Irak. Britane sette inn hasjimitt-kongen Faisal I av Irak, som hadde blitt tvungen ut av Syria av franskmennene. Dei britiske styresmaktene valde òg den sunni-arabiske eliten til stillingar i staten og embetskontora.

På grunn av stadig aukande kostnadaer og påverka av offentlege protestar frå krigshelten T.E. Lawrence i The Times, erstatta britane Arnold Wilson i oktober 1920 med ein ny kommissær, Sir Percy Cox. Cox klarte å roe eit opprør, men var òg ansvarleg for å setje i verk den lagnadstunge politikken med å ha nært samarbeid med den irakiske sunni-minoriteten. Slaveriet vart avskaffa i 1920-åra.

Storbritannia gav sjølvstende til Kongedømet Irak i 1932, etter innstendig oppfordring frå kong Faisal, men britane heldt militærbasane sine, ein lokal milits i form av den assysirke hæren og gjennomfartsrettar for styrkane sine. Kong Ghazi styrte som gallionsfigur etter kong Faisal døydde i 1933, men vart underminert av forsøk på militære kupp før han døydde i 1939. Ghazi vart etterfølgd av den mindreårige sonen Faisal II. 'Abd al-Ilah tente som regent før Faisal vart gammal nok.

1. april 1941 iverksette Rashid Ali al-Gaylani og medlemmar av Det gylne kvadratet eit statskupp og styrta regjeringa til 'Abd al-Ilah. Under den påfølgjande engelsk-irakiske krigen, invaderte Storbritannia (som framleis hadde flybasar i Irak) Irak i frykt for at Rashid Ali-regjeringa skulle kutte oljeforsyningane til vestlege nasjonar på grunn av banda hans til Aksemaktene. Krigen byrja 2. mai og britane, i lag med den lojale assyriske hæren, slo styrkane til Al-Gaylani, og tvang fram ein våpenkvile 31. mai.

Ein militærokkupasjon følgde gjeninnsetjinga av det hasjimittiske monariket. Okkupasjonen enda 26. oktober 1947, men Storbritannia heldt på militærbasane sine i Irak fram til 1954, då den assyriske militsen vart oppløyst. Statsleiarar under okkupasjon og det attverand hasjimittiske monarkiet var Nuri as-Said, den autokratiske statsmininsteren som òg styrte frå 1930 til 1932, og 'Abd al-Ilah, den tidlegare regenten som tente som rådgjevar for kong Faisal II.

Republikk og ba'athist-Irak

14. juli-revolusjonen i 1958.

I 1958 vart eit statskupp kalla 14. juli-revolusjonen leia av brigadesjefen Abd al-Karim Qasim. Denne revolusjonen var sterkt antiimperialistisk og antimonarkisk og hadde sterke sosialistiske element. Mange vart drepne i kuppet, inkludert kong Faysal II, prins Abd al-Ilah og Nuri al-Sa'id. Qasim kontrollerte Irak gjennom militærstyre og i 1958 sette han i gang ein prosess for å redusere overskotsland som eit fåtal borgarar med tvang. Dette vart fordelt på ny av staten. Han styrta oberst Abdul Salam Arif i eit kupp i februar 1963. Etter han døydde i 1966 vart han etterfølgd av broren Abdul Rahman Arif, som vart styrta av Ba'ath-partiet i 1968. Ahmed Hassan al-Bakr vart den første Ba'ath-presidenten av Irak, men etter kvart kom rørsla gradvis under kontrollen til Saddam Hussein, som tok over presidentskapet og kontrollen av Det revolusjonære kommandorådet (RCC), som då var det øvste leiande organet i Irak, i juli 1979.

I 1979 skjedde den iranske revolusjonen. Etter månader med raid over grensene til dei to landa, erklærte Hussein krig mot Iran i september 1980, og sette i gang den iransk-irakiske krigen (eller den første Golfkrigen). Irak drog fordel av kaoset som oppstod i Iran etter revolusjonen og erobra somme området sørvest i Iran, men Iran tok attende dei tapte territoria i løpet av to år, og dei neste seks åra var Iran på offensiven. Krigen, som gjekk i stå i 1988, hadde kravd mellom ein halv million og 1,5 millionar menneskeliv. I 1981 bomba israelske fly ein irakisk testreaktor for kjernematerie i Osirak og vart kraftig kritisert av Dei sameinte nasjonane. Under den åtte år lange krigen med Iran, brukte Saddam Hussein ofte kjemiske våpen mot iranarane. I dei siste etappane av den iransk-irakiske krigen leia Ba'athist-regimet i Irak Al-Anfal-felttoget, eit folkemord mot irakiske kurdarar, og leia drapet på 50 000 til 100 000 sivile. Kjemiske våpen vart òg nytta mot irakiske sjiamuslimar under opprøra i Irak i 1991.

I august 1990 invaderte Irak og annekterte Kuwait. Dette førte til Golfkrigen leia av USA. Koalisjonsssstyrkane bomba militære mål og sette i gang eit 100 timar langt bakkeåtak mot irakiske styrkar i Sør-Irak og dei som okkuperte Kuwait.

Dei væpna styrkane i Irak vart øydelagde i krigen. Kort tid etter krigen slutta i 1991, leia sjiaer og kurdiske irakarar fleire opprør mot regimet til Saddam Hussein, men desse vart slått ned ved hjelp av irakiske tryggingsstyrkar og kjemiske våpen. Det er estimert at så mange som 100 000 menneske, inkludert mange sivile, vart drepne. Under opprøra oppretta USA, Storbritannia, Frankrike og Tyrkia, med støtte frå Tryggingsrådet, irakiske flyforbundssoner for å verne dei kurdiske og sjiamuslimske innbyggjarane frå åtak frå Saddam-regimet sine fly (men ikkje helikopter).

Irak fekk ordre om å destruere alle kjemiske og biologiske våpen og SN prøvde å overtyde regjeringa til å nedruste og gå med på våpenkvile med å innføre fleire sanksjonar mot landet, i tillegg til dei første sanksjonane som vart innført etter den irakiske invasjonen av Kuwait. Den irakiske regjeringa verken nedrusta eller gjekk med på våpenkvile og dette førte til sanksjonane som vart verande fram til 2003. Effekten av sanksjonane for den sivile folkesetnaden i Irak er omstridd. Det vart mykje trudd at sanksjonane førte til ein kraftig auke i barnedøydelegheit, men nyare forsking har vist at dei mykje siterte rapportane var fabrikkerte av dei irakiske styresmaktene og at det ikkje var noko auke i barnedøydelegheit i Irak etter 1990 og under sanksjonsperioden. Ein olje-for-mat-plan vart oppretta i 1996 for å minke effekten av sanksjonane.

Etter terroråtaka 11. september 2001 byrja president George W. Bush ein plan for å styrte regimet til Saddam Hussein og i oktober 2002 vedtok den amerikanske kongressen planen. I november 2002 vedtok Tryggingsrådet i SN resolusjon 1441 og i mars 2003 invaderte USA og deira allierte Irak.

2003–2007

I april 2003 vart statuen av Saddam Hussein på Firdosplassen i Bagdad riven ned kort tid etter Irakkrigen var i gang.

20. mars 2003 invaderte ein USA-leia koalisjon Irak under påskot om at Irak ikkje hadde avslutta masseøydeleggingsvåpenprogrammet sitt og dermed brote SN-resolusjon 687. Dette påskotet var basert på dokumentasjon frå CIA og dei britiske styresmaktene og viste seg seinare å vere upålitelege.

Etter invasjonen innførte USA eit mellombels koalisjonsstyre (CPA) i Irak. I mars 2003 gav L. Paul Bremer, øvste leiar for CPA, ordre om å ekskludere Baath-medlemmar frå den nye irakiske regjeringa og oppløyse den irakiske hæren. Avgjersla oppløyste den store sunni-irakiske hæren og ekskluderte mange av dei tidlegare embetsmennene frå å delta i styret av landet, inkludert 40 000 lærarar som hadde blitt medlemmar av Baath-partiet berre for å få halde jobbane sine. Dette var medverkande til ei kaotisk tid i landet etter invasjonen.

Eit opprør mot det USA-leia koalisjonsstyret i Irak byrja sommaren 2003 blant element frå det tidlegare irakiske tryggingspolitiet og hæren, som danna geriljaeiningar. Hausten 2003 byrja sjølvoppnemnte «jihadist»-grupper å målrette koalisjonsstyrkane. Forskjellige sunni-militsar vart oppretta i 2003, som Jama'at al-Tawhid wal-Jihad leia av Abu Musab al-Zarqawi. Opprøret omfatta intens inter-etnisk vald mellom sunniar og sjiaer. Abu Ghraib-skandalen vart kjend seint i 2003 i rapportar frå Amnesty International og Associated Press.

Amerikanske marinesoldatar patruljerer gatene i Al Faw, oktober 2003.

Mahdi-hæren—ein sjiamilits oppretta sommaren 2003 av Muqtada al-Sadr—byrja å kjempe mot koalisjonsstyrkane i april 2004. I 2004 kjempa sunni- og sjiamilitante mot kvarandre og mot det nye irakiske interimstyret som vart innsett i i juni 2004, og mot koalisjonsstyrkane. I tillegg vart det første slaget ved Fallujah utkjempa i april og det andre slaget ved Fallujah i november. Sunni-militsen Jama'at al-Tawhid wal-Jihad vart Al-Qaida i Irak i oktober 2004 og målretta koalisjonsstyrkar og sivile, hovudsakleg sjiamuslimar, og ytterlegare forverra dei etniske spaningane.

I januar 2005 vart det første valet sidan invasjonen halde og i oktober vart ei ny grunnlov vedteke. Eit nytt parlamentsval vart halde i desember. Men det var ofte åtak frå opprørarar og auka til 34 131 i 2005 frå 26 496 i 2004.

I 2006 heldt kampane fram og valdsbruken nådde eit topppunkt og fleire krigslovbrotskandalar vart avslørte. Abu Musab al-Zarqawi, leiaren for Al-Qaida i Irak vart drepen av amerikanske styrkar og den tidlegare irakiske diktatoren, Saddam Hussein, vart dømd til døden for lovbrot mot menneskeheita og hengd. Seint i 2006 tilrådde dei amerikanske styresmaktene at USA skulle byrje å fokusere på opplæring av irakisk militærpersonell og i anuar 2007 annonserte president George W. Bush ei «bølgje» av nye, amerikanske soldatar til landet.

I mai 2007 bad det irakiske parlamentet USA om å leggje ein plan for tilbaketrekking og dei koalisjonspartnarane til USA, som Storbritannia og Danmark byrja å trekke soldatane sine ut av landet. Krigen i Irak har ført til at mellom 151 000 og 1,2 millionar irakarar har mista livet.

2008 til i dag

I 2008 heldt kampane fram og dei nye opplærte irakiske styrkane utførte åtak mot militante. Den irakiske regjeringa signerte ein avtale om at USA skulle trekkje styrkane sine ut av irakiske byar innan 30. juni 2009 og trekkje seg heilt uta av Irak innan 31. desember 2011.

Amerikanske troppar gav frå seg tryggingoppgåvene til irakiske styrkar i juni 2009, men heldt fram å arbeide med irakiske styrkar etter dei trekte seg ut. Morgonen den 18. desember 2011 trekte den siste kontingenten av amerikanske soldatar seg attende i ein seremoni på grensa til Kuwait. Kriminalitet og vald auka i månadane etter amerikanarane trekte seg ut av byane i midten av 2009 men trass i dette, rapporterte det irakiske innanriksdepartementet i november 2009 at talet på sivile dødsoffer i Irak hadde falle til det lågaste nivået sidan invasjonen i 2003.

Etter USA trekte ut soldatane sine i 2011, fortsette opprøra og Irak leid av politisk ustabilitet. I februar 2011 spreidde opprøra i den arabiske våren seg til Irak. men dei første demonstrasjonane velta ikkje regjeringa. Den irakiske nasjonalrørsla, som visstnok representerte størsteparten av dei irakiske sunniane, boikotta parlamentet i fleire veker seint i 2011 og tidleg i 2012, og hevda at den sjia-dominerte regjeringa prøvde å setje sunniane på sidelinja.

Militærsituasjonen 11. juni 2017:
██ Kontrollert av dei irakiske styresmaktene██ kontrollert av Den islamske staten i Irak og Levanten (ISIL)██ Kontrollert av irakiske kurdarar

I 2012 og 2013 auka valdsnivået og væpna grupper i Irak stadig meir oppildna av den syriske borgarkrigen. Både sunniar og sjiaer kryssa grensa for å kjempe i Syria. I desember 2012 gjorde sunni-arabarar opprør mot styresmaktene og hevda at dei marginaliserte dei.

I 2013 auka sunnimilitante grupper åtak mot sjiaene i Irak i eit forsøk på å underminere tiltrua til den Nouri al-Maliki-leia regjeringa. I 2014 trok sunni-opprørarar som høyrde til terroritgruppa Den islamske staten (IS) kontroll over store landområde, inkludert fleire store irakiske byar, som Tikrit, Fallujah og Mosul og førte hundretusenvis av folk på flukt mellom rapportar av grusame handlingar utført av IS.

Etter eit uavgjort val i april 2014, tente Nouri al-Maliki som førebels statsminister.

Den 11. august avgjorde den irakiske høgsteretten at blokka til Maliki var den største i parlamentet, og han kunne halde fram som statsminister. Men innan 13. august hadde den irakiske presidenten bede Haider al-Abadi om å danne ei ny regjering, og Dei sameinte nasjonane, USA, EU, Saudi-Arabia, Iran, og somme irakiske politikarar uttrykte ønske om eit nytt leiarskap i Irak, til dømes frå Haider al-Abadi. Den 14. august gjekk Maliki av som statsminister for å støtte al-Abadi og «trygge interessene til landet». Dei amerikanske styresmaktene omtalte dette som «eit stort steg framover» for eit samla Irak. Den 9. september 2014 hadde Haider al-Abadi danna ei ny regjering og vart den nye statsministeren. Stadige konfliktar mellom sunniane, sjiaane og kurdarane har ført til aukande debatt om å dele Irak i tre sjølvstyrte regionar, inkludert Kurdistan i nordaust, eit Sunnistan i vest og eit Sjiastan i søraust.

Geografi

Satellittkart over Irak.

Köppen si klimaklassifisering i Irak.

For meir om dette emnet, sjå irakisk geografi og guvernement i Irak.

Irak ligg mellom 29° og 38° N, og lengdegradene 39° og 49° E (eit lite område ligg vest for 39°). Det dekkjer 437 072 km² og er det 58. største landet i verda.

Irak består hovudsakleg av ørken, men nær dei to store elvane (Eufrat og Tigris) er det frodige elvesletter, og elva fører kring 60 000 000 m³ silt kvart år til deltaet. Dei nordlege områda av landet består stort sett av fjellområde og det høgaste punktet ligg 3 611 moh, som lokalt vert kalla Cheekah Dar (Svart telt). Irak har ei lita, 58 km lang kystlinje langs Persiabukta. Nær kysten og langs Shatt al-Arab brukte det å vere sumpland, men mange av sumpområda vart drenerte i 1990-åra.

Klima

I Irak finn ein nokre av dei høgaste temperaturane i verda, og særleg dei vestlege ørkenområda har eit barskt klima. Den steikande varmen kjem i tillegg til ein nordvestleg vind, kalla shamal, som ofte fører til støvete forhold. Fjellområda i nordaust (Kurdistan) har litt lågare temperaturar, og ein kan få snø i desse områda og Nord-Irak om vinteren. Vinteren i sør er derimot mild.

Det meste av landet har ørken eller steppeklima med mindre enn 200 mm kvart år. Bagdad har ein årleg nedbørsnormal på 140 mm. Berre i dei nordlege områda, og i Kurdistanfjella får ein litt meir nedbør. Frå mai til september er det så godt som heilt tørt, og den våtaste tida på året er desember til mars. Smeltande snø i fjellområda i Tyrkia, Iran og Kurdistan kan gje flaum i elvene Tigris og Eufrat seint på våren eller tidleg på sommaren.

Styre og politikk

Bagdad konferansesenter, den noverande møtestaden til Representantrådet i Irak.

Forbundsregjeringa i Irak er definert under den noverande grunnlova som ein demokratisk, føderalt parlamentarisk islamsk republikk. Forbundsregjeringa består av ei utøvande, lovgjevande og dømande makt, i tillegg til fleire sjølvstendige komitear. Utanom forbundsregjeringa, er det regionar (som består av eit eller fleire guvernement), guvernement og distrikt i Irak som tek seg av forskjellige saker definert i lova.

Nasjonalalliansen er den største parlamentariske blokka til sjiamuslimane, og vart oppretta då partiet til statsministeren Nouri Maliki og Den irakiske nasjonalalliansen vart slått saman. Den irakiske nasjonalrørsla er leia av Iyad Allawi, ein sekulær sjia som har stor støtte hos sunniane. Partiet har eit meir anti-sekterisk perspektiv enn dei fleste rivalane. Kurdistan-lista er dominert av to parti, Kurdistan demokratiske parti leia av Masood Barzani og Den patriotiske unionen frå Kurdistan leia av Jalal Talabani. Begge partia er sekulære og har nære band til Vesten.

I 2010 vart Irak rekna som det sjuande mest politisk ustabile landet i verda i følgje Failed States-indeksen. Maktkonsentasjonen i hendene til statsministeren Nouri al-Maliki og aukande press frå opposisjonen har ført til auka uro om framtida for politiske rettar i Irak. Likevel er det gjort framsteg og i 2013 var landet på 11. plassen. I august 2014 var regjeringstida til al-Maliki over. Han annonserte 14. august 2014 at han ville tre av og la Haider Al-Abadi, som vart nominert berre dagar tidlegare av den nyleg innsette presidenten Fuad Masum, ta over. Fram til då hadde al-Maliki halde fast på makta og til og med bede forbundsdomstolen om å forkaste nominasjonen til presidenten sidan han meinte det var eit brot på grunnlova.

Transparency International rangerer den irakiske staten som den åttande mest korrupte staten i verda. Dei statlege tilsette har auka frå ein million tilsette under Saddam Hussein til kring sju millionar tilsette i 2016. I samband med fallande oljeprisar, er det statlege underskotet på nesten 25 % av BNP i 2016.

Etter opprettinga av den irakiske flyforbodssonen etter Golfkrigen i 1990-1991, har kurdarane oppretta sin eigen sjølvstyrte region.

Rettsvesen

I oktober 2005 vart den nye irakiske grunnlova godkjend i ei folkeavstemming med eit fleirtal på 78 %, men støtta til grunnlova varierte kraftig frå område til område. Den nye grunnlova fekk støtte hos sjia- og kurdarsamfunna, men vart avvist av dei arabiske sunniane. Som følgje av grunnlova, utførte landet ei nytt parlamentarisk val den 15. desember 2005. Alle dei tre store folkegruppene i Irak stemnde langs etniske linjer, og det same gjorde dei assyriske og tyrkiske minoritetane.

Lov nr. 188 frå 1959 (Sivil status-lova) gjorde polygami særs vanskeleg, gav mødre foreldreretten ved skilsmisse, gjorde forkasting av ekteskap (muslimske menn kan somme stader oppløyse ekteskap berre ved å uttale orda) og ekteskap til barn under 16 år ulovleg. Paragraf 1 i sivilretten identifiserer islamsk lov som ei formell lovkjelde. Irak hadde ikkje sjariadomstolar, men den sivile domstolen nytta sjaria for personlege saker som ekteskap og skilsmisse. I 1995 innførte Irak sjariastraff for somme lovbrot. Rettsystemet er basert på fransk sivilrett, i tillegg til sunni- og sjiatolkingar av sjaria.

I 2004 sa CPA-leiaren L. Paul Bremer at han kom til å legge ned veto mot alle grunnlovsforslag som hadde sjaria som grunnlag for lovverket. Dette hissa opp mange lokale, geistlege sjiaer, og innan 2005 gav USA etter og tillet ei rolle for sjaria i grunnlova for å få grunnlovsforhandlingane som hadde gått i stå i mål.

Forsvaret

Ein BMP-1 frå den irakiske hæren.

Irakiske tryggingsstyrkar består av styrkar som tener under innanriksdepartementet (som kontrollerer politiet og mobiliseringsstyrkar) og forsvarsdepartementet, i tillegg til det irakiske Antiterrorismebyrået, som rapporterer direkte til statsministeren i Irak, og som har tilsyn med irakiske spesialstyrkar. Det irakiske forsvaret består av den irakiske hæren, det irakiske flyvåpenet og den irakiske marinen. Peshmerga er ein separat væpna styrke som er lojale til styret i Kurdistan. Det regionale styret og sentralstyret er ikkje samde om desse er underlagt styret i Bagdad og eventuelt i kva grad dei er det.

Den irakiske hæren er ein objektiv antiopprørsstyrke som frå november 2009 omfatta 14 divisjonar, der kvar divisjon bestod av fire brigadar. Styrken er skildra som det viktigaste elementet i kampen mot opprørarar.

Det irakiske flyvåpenet er oppretta for å støtte bakkestyrkane med overvaking, rekognosering og troppeforflytting. I dag tel personellet 3 0000 menn, men det er planlagt auka til 18 000 med 550 fly innan 2018.

Den irakiske marinen er ein liten styrke med 2 000-2 500 matrosar og offiserar, inkludert 800 marinesoldatar. Marinen er ansvarleg for å trygge oljeplattformar til havs.

Utanrikspolitikk

Den amerikanske presidenten Barack Obama samtalar med den irakiske presidenten Jalal Talabani i 2009.

17. november 2008 inngjekk USA og Irak ein Status of forces-avtale, som eit ledd i ein breiare strategisk rammeverksavtale. Avtalen sa at «den irakiske staten bed» amerikanske styrkar om å mellombels vere i Irak for å «oppretthalde tryggleik og stabilitet» og at Irak har øvste ansvar for militære entreprenørar og amerikansk personell når dei ikkje er på amerikanske basar eller på vakt.

Den 12. februar 2009 vart Irak offisielt det 186. medlemslandet i Kjemiske våpen-konvensjonen. I følgje denne avtalen vert Irak rekna som eit land med eit erklært lager av kjemiske våpen. Sidan dei kom seint inn i avtalen, er Irak det einaste landet som er unntaket tidsgrensa for å destruere dei kjemiske våpna sine.

Forholdet til Iran har betra seg sidan 2005. Den irakiske statsministeren Nouri al-Maliki vitja ofte Iran, i tillegg til at Jalal Talabani ofte var på besøk. Ein konflikt oppstod i desember 2009 då Irak skulda Iran for å ta ein oljebrunn på grensa.

Forholdet til Tyrkia er spent, hovudsakleg på grunn av Kurdistan regionale styresmakt, sidan striden mellom Tyrkia og PKK heldt fram. I oktober 2011 fornya det tyrkiske parlamentet ei lov som gjev tyrkise styrkar høvet til å forfølgje opprørarar over grensa til Irak.

Menneskerettar

Forholdet mellom Irak og den kurdiske folkesetnaden har vore dårleg i nyare historie, særleg med folkemordet til Saddam Hussein mot dei i 1980-åra. Etter opprøra tidleg i 1990-åra, flykta mange kurdarar frå heimlandet og ein flyforbodssone vart oppretta nord i Irak for å hindre fleire konfliktar. Trass i historisk dårleg forhold, er det gjort nokre framsteg, og Irak valde den første krudiske presidenten sin, Jalal Talabani, i 2005. I tillegg er kurdisk no offisielt språk i Irak i lag med arabisk i følgje paragraf 4 i grunnlova.

LHBT-rettar i Irak er avgrensa. Sjølv om homoseksualitet er avkriminalisert, er det framleis stigmatisert i det irakisk samfunnet. Det er ikkje uvanleg å hetse folk på grunn av kjønnsidentiteten sin eller seksuell orientering og vert vanlegvis utført som ei [[æresdrap|familieære]sak]. Folk kledde i emostil vert feilaktig knytt til homoseksualitet og kan lide same lagnad. Ein BBC-artikkel publisert i 009 med intervju av homoseksuelle og transkjønna irakarar, indikerer at LHBT-folk var mindre utsett for vald under regimet til Hussein.

Administrativ inndeling

For meir om dette emnet, sjå guvernement i Irak.

Irak er delt inn i nitten guvernement (eller provinsar) (arabisk muhafadhat (eintal muhafadhah); kurdisk پارێزگا Pârizgah). Guvernementa er vidare delt inn i distrikt (eller qadhas), som er vidare delt inn i underdistrikt (eller nawāḥī). Irakisk Kurdistan (Erbil, Dohuk, Sulaymaniyah og Halabja) er den einaste lovleg definerte regionen i Irak, med si eiga styresmakkt og den halvoffisielle hæren Peshmerga.

1. Dohuk
2. Nineveh
3. Erbil
4. Kirkuk
5. Sulaymaniyah
6. Saladin
7. Al Anbar
8. Bagdad
9. Diyala
10. Karbala
11. Babil
12. Wasit
13. Najaf
14. Al-Qādisiyyah
15. Maysan
16. Muthanna
17. Dhi Qar
18. Basra
19. Halabja (ikkje vist)

Økonomi

BNP per innbyggjar i Irak frå 1950 til 2008.

Global fordeling av irakisk eksportvarer i 2006.

Irakisk økonomi er dominert av oljesektoren, som tradisjonelt har stått for kring 95 % inntektene frå utanlandshandelen. Mangelen på utvikling i andre sektorar har ført til ei arbeidsløyse på 18 %–30 % og ein nedtrykt BNP per innbyggjar på 4 000 amerikanske dollar. Offentlege tilsette stod for neste 60 % av fulltidstilsette i 2011. Oljeeksportindustrien, som dominerer irakisk økonomi, skapar få arbeidsplassar. I dag er det berre få kvinner i jobb (det høgaste estimatet for 2011 var 22 %).

Før den amerikanske okkupasjonen, hindra planøkonomien til Irak utanlandske eigarar av irakiske føretak, og styrte dei fleste industriane som statseigde selskap. I tillegg innførte dei høg toll på utanlandske varer. Etter invasjonen av Irak i 2003, sende koalisjonsstyresmakta raskt ut bindande ordrar som privatiserte den irakiske økonomien og opna opp for utanlandske investeringar.

Jordbruk er den vanlegaste næringa i landet.

20. november 2004 vart kreditornasjonane i Parisklubben samde om å avskrive 80 % (33 milliardar amerikanske dolar) av gjelda til Irak på 42 milliardar amerikanske dollar til medlemmar i klubben. Den totale gjelda til Irak var i 2003 120 milliardar amerikansk dollar.

I februar 2011 inkluderte Citigroup Irak på ei liste over land dei hevda ville oppleve kraftig økonomisk vekst i framtida.

Den offisiele valutaen i Irak er irakisk dinar.

Olje og energi

Tankskip ved Basra oljeterminal.

Med ein oljereserve på 143,1 milliardar fat, har Irak den nest største oljereserven i verda etter Saudi-Arabia. Oljeproduskjonen nådde eit nivå på 3,4 millionar fat per dag i desember 2012. Irak auka produksjonen til 5 millionar fat olje kvar dag i 2014. Det er berre bora kring 2 000 oljebrunnar i Irak, samanlikna med kring ein million brunnar i berre Texas. Irak var eit av dei første medlemmane i OPEC.

Fram til minst 2010 produserte Irak berre kring halvparten av straumbehovet til landet, trass i betre tryggleik og milliardar i oljeinntekter, noko som førte til protestar i varme sommarmånader.

I følgje ein amerikansk studie frå mai 2007, vart mellom 100 000 og 300 000 fat olje mellom 2003 og 2007 leia bort gjennom korrupsjon og smugling. I 2008 rapporterte Al Jazeera at irakiske oljeinntekter i amerikansk bevaring verdt 13 milliardar dollar ikkje er skikkeleg gjort reie for, og 2,6 milliardar er sporlaust forsvunne. Somme rapporterer at staten har redusert korrupsjon i offentleg innkjøp av olje, men pålitelege rapportar om muting og pengar under bordet til embetsmenn held likevel fram.

Den 30. juni og 11. desember 2009 gav det irakiske oljedepartementet entrepenøravtalar til internasjonale oljeselskap for somme av dei mange oljefelta i Irak. Oljefelta det gjaldt var mellom andre det enorme Majnoonfeltet, Halfayafeltet, Vest-Qurnafeltet og Rumailafeltet. BP og China National Petroleum Corporation fekk jobben med utvikle Rumaila, det største oljefeltet i Irak.

Den 14. mars 2014 sa International Energy Agency at den irakiske oljeproduksjonen steig med ein halv million fat per dag i februar til i snitt 3,6 millionar fat per dag. Landet hadde ikkje pumpa opp så mykje olje sidan 1979, då Saddam Hussein kom til makta. Den 14. juli 2014 oppstod det ein sekterisk strid. Kurdiske styrkar tok kontroll over Bai Hassan- og Kirkukfeltet i nord. Bagdad fordømde overtakinga og truga med «strenge tiltakt» om felta ikkje vart gjevne attende.

Vassforsyning og reinhald

Eit reservoar i Samawaørkenen i Sør-Irak.

Vassforsyning og sanitærteknikk i Irak er prega av dårleg vatn og låg kvalitet på tenestene. Tre tiår med krig, kombinert med lite omsyn til miljøet, har øydelagd systemet for vassforsyningsforvalting. Tilgang til drikkevatn varierer kraftig frå guvernement til guvernement og mellom by og landsbygd. 91 % av heile folkesetnaden har tilgang til drikkevatn, men på landsbygda har berre 77 % av innbyggjarane tilgang til drikkevatn, samanlikna med 98 % i byområde. Store vassmengder vert òg sløst bort under produksjon.

Infrastruktur

Mosuldammen.

Sjølv om det pågår mange prosjekt for å betre infrastrukturen i landet, har Irak stor bustadmangel, og innan 2016 var det venta at det krigsherja landet berre hadde fullført fem prosent av dei 2,5 millionar heimane dei trong.

Demographics

Historiske folketal
År	Folketal	±%
1878	2,0	—
1947	4,8	+140.0%
1957	6,3	+31.3%
1977	12,0	+90.5%
1987	16,3	+35.8%
1997	22,0	+35.0%
2009	31,6	+43.6%
2015	37	+17.1%

I april 209 vart det estimert at det totale folketalet i Irak var 31 234 000. I 1878 var folketalet estimert til kring to millionar. I etterkrigstida har folketalet no auka til over 35 millionar.

Folkegrupper

Arabarar utgjer 75 %–80 % av folkesetnaden. 15 % av irakarane er kurdarar. Assyrarar, irakiske tyrkarar og andre mykje mindre minoritetar, som mandearar, armenarar, tsjerkassarar, iranarar, shabakiar, jesidiar og kawliya, utgjer dei siste 5 %–10 % av folkesetnaden. Kring 20 000 sumparabarar bur i Sør-Irak.

Iraq har eit samfunn på 2 500 tsjetsjenarar. I Sør-Irak er det eit samfunn med irakarar av afrikansk avstamming, som går attende til slaveriet i dei islamske kalifata før Zanj-opprøret på 800-talet og Basra si rolle som viktig hamneby.

Språk

Kurdiske barn i Sulaymaniyah.

Arabisk er det mest brukte språket i landet, kurdisk vert talt av kring 10–15 % av innbyggjarane og irakiske tyrkarar, nyarameisk av assyrarar og andre, i alt 5 %. Andre mindre språk er mandaisk, shabaki, armensk, tsjerkassisk og persisk. Arabisk, kurdisk, persisk og tyrkisk er skriven med versjonar av arabisk skrift, nyarameisk i gammalsyrisk skrift og armensk med armensk skrift.

Før invasjonen i 2003 var arabisk det einaste offisielle språket. I den nye irakiske grunnlova frå juni 2004, er både arabisk og kurdisk offisielle språk, medan nyarameisk og tyrkisk er respektert som regionale språk. I tillegg kan kvar region eller provins sjølv erklære andre offisielle språk, om dette blir vedteke i ei folkeavstemming.

Religion

Imam Ali-moskeen i Najaf.

Irak er eit land med ein muslimsk majoritet. Muslimane utgjer kring 85 % av innbyggjarane, medan ikkje-muslimar (hovudsakleg assyriske kristne) utgjer berre 15 %. Det er ei blanding av sjiaer og sunniar. CIA World Factbook estimerer at kring 65 % av musliane i Irak er sjiamuslimar, og kring 35 % er sunnimuslimar. Estimat frå Pew Research Center frå 2011 at 51 % av muslimane i Irak er sjiamuslimar, medan 42 % er sunni. 5 % identifiserte seg sjølv som «berre ein muslim».

Sunni-folkesetnaden klagar over diskriminering frå staten i nesten alle aspekt ved livet. Statsminister Nouri al-Maliki har derimot nekta for at det finst slik diskriminering. Kristne har budd i området i kring to tusen år, og mange stammar frå førarabiske mesopotamiaar-assyrarar. Dei talde 1,4 millionar i 1987 eller 8 % av den estimerte folkesetnaden på 16,3 millionar og 550 000 i 1947 eller 12 % av folkesetnaden.

Innfødde nyarameisk-talande assyrarar, som stort sett er tilslutta den khaldeisk-katolske kyrkja, den assyriske kyrkja, den assyriske pinsekyrkja og den gammalsyriske ortodokse kyrkja utgjer det meste av den kristne folkesetnaden. Estimart for talet på kristne indikerer ein nedgang frå 8–12 % midt på 1900-talet til 5 % i 2008. Meir enn halvparten av irakiske kristne har flykta til nabolanda sidan starten av krigen, og mange har ikkje kome attende, sjølv om fleire har flytta attende til det tradisjonelle, assyriske heimlandet i Kurdistan.

Det finst òg små etnoreligiøse minoritetar av mandearar, shabakar, yarsanarar og jesidiar. Det irakiske, jødiske samfunnet talte kring 150 000 i 1941, men nesten alle har forlate landet.

Iraq er heimstad til to av dei heilegaste plassane i verda blant sjiamuslimane: Najaf og Karbala.

Diaspora og flyktningar

Irakiske flyktningar i Damaskus i Syria.

Utbreiinga av innfødde irakarar til andre land er kjend som irakisk diaspora. Høgkommisæren for flyktningar i SN har estimert at nesten to millionar irakarar har flykta landet etter invasjonen av Irak i 2003, hovudsakleg til Syria og Jordan. I tillegg er det estimert at ytterlegare 1,9 millionar er forflytta internt i landet.

In 2007, the UN said that about 40 % of Iraq's middle class is believed to have fled and that most are fleeing systematic persecution and have no desire to return. Flyktningane er ført ut i fattigdom sidan dei ofte er hindra for å ta arbeid i landa dei har kome til. I nyare år har diasporaen byrja å vende heim att etter kvart som tryggleiken har auka. Dei irakiske styresmaktene estimerte at 46 000 flyktningar kom heim att berre i oktober 2007.

I 2011 var nesten 3 millionar irakarar forflytta, 1,3 million innafor Irak og 1,6 millionar i nabolanda, hovudsakleg Jordan og Syria. Meir enn halvparten av irakiske kristne har flykta landet sidan den USA-leia invasjonen i 2003.

For å kome seg unna borgarkrigen har over 160 000 syriske flyktningar flykta til Irak sidan 2012. Auka vald under den syriske borgarkrigen førte til at mange av irakarane òg vende attende til heimlandet.

Helse

I 2010 utgjorde helsevesenet 6,84 % av bruttonasjonalproduktet til landet. I 2008 var det 6,96 legar og 13,92 sykepleiarar per 10 000 innbyggjarar. Forventa levealder ved fødselen var 68,49 år i 2010, eller 65,13 år for menn og 72,01 år for kvinner. Dette er ned frå ein venta levealder på 71,31 år i 1996.

Irak utvikla eit sentralisert, gratis helsevesen i 1970-åra med eit sjukehusbasert, kapitalintensiv modell for helsevesenet. Landet var avhengig av omfattande import av medisinar, medisinsk utstyr og sjølv sjukeplarar, betalt for av oljeinntektene i juli 2003. I motsetnad til andre, fattigare land, som fokuserer på helsevesen med primæromsorgsarbeidarar, har Irak utvikla eit meir vestleg system med sofistikerte sjukehus med avanserte medisinske prosedyrar og spesialiserte legar. UNICEF/WHO rapporterte at før 1990 hadde 97 % av innbyggjarar i byar og 71 % av innbyggjarar på landsbygda tilgang til gratisk helsetilbod, og berre 2 % av sjukehussengene vart drivne privat.

Utdanning

Studentar ved det medisinske fakultetet i Universitetet i Basra i 2010.

CIA World Factbook estimerte at i 200 var lesekunna hos vaksne 84 % for menn og 64 % for kvinneer, og SN indikerete eit lite fall i lesekunna hos irakarar mellom 15 og 25 år gamle frå 2000 til 2008, frå 84,8 % til 82,4 %. Det provisoriske koalisjonsstyret gjennomførte ein komplett reform av utdanningssystemet i Irak. Baathist-ideologien vart fjerna frå pensum og lærarløna vart auka kraftig. I 2003 vart det estimert at 80 % av dei 15 000 skulebygningane i Irak trengde rehabilitering og mangla grunnleggjande sanitære forhold, og dei lfeste skulane mangla bibliotek og laboratorium.

Utdanning er berre obligatorisk fram til sjette klasse, og etter dette avgjer nasjonale prøvar om ein for lov å fortsette. Sjølv om det er mogeleg å fortsette eit yrkesfagleg spor for dei som ikkje klarar prøven, er det få studentar som vel dette på grunn av låg kvalitet. Gutar og jenter går stort sett på separate skular frå og med sjuande klasse.

I følgje Webometrics Ranking of World Universities er dei øvst rangerte universiteta i landet Universitetet i Dohuk (1717. plass i verda), Universitetet i Bagdad (3160. plass) og Babylon universitet (3946. plass).

Kultur

Offentlege fridagar i Irak omfattar Republikkdagen den 14. juli og nasjonaldagen den 3. oktober.

Musikk

Den irakisk maqam-artisten Muhammad al-Qubbanchi.

Irak er hovudsakleg kjend for den rike maqamarva som er overlevert munnleg frå maqam-meistrar i ei ubroten rekkje frå gamal tid til i dag. Maqam al-Iraqi vert rekna som den flottaste og mest perfekte forma av maqam. Al-maqam al-Iraqi er ei samlinga av sungne dikt skrivne anten i ein av dei seksten versemåla i klassisk arabisk eller i irakisk dialekt (Zuhayri). UNESCO har anerkjent denne kunstforma som «ei uhandgripeleg menneskearv».

Tidleg på 1900-talet var mange av dei mest prominente musikarane i Irak jødar. Irak Radio vart grunnlagd i 1936 med eit ensemble som berre bestod av jødar, medan unntak av ein perkusjonist. På nattklubbar i Bagdad betod banda av oud, qanun og to perkusjonistar, medan det same formatet med ein ney og cello vart nytta på radio.

Den mest kjende songaren frå 1930- og 1940-åra er kanskje den jødiske Salima Pasha (seinare Salima Murad). Respekten og beundringa for Pasha var uvanleg for si tid, sidan offentlege framføringar av ei kvinne vart rekna som skamfullt, og fordi dei fleste kvinnelege songarane vart rekrutterte frå bordell.

Den mest kjende, tidlege komponisten frå Irak var Ezra Aharon, ein oud-musikar, medan den mest kjende instrumentalisten var Daoud Al-Kuwaiti. Daoud og broren Saleh danna ei offisiell gruppe for irakisk radio og var ansvarleg for å introdusere cello og ney i det tradisjonelle ensemblet.

Kunst og arkitektur

Store Ziggurat i Ur nær Nasiriyah.

Viktige kulturinstitusjonar i hovudstaden er Det irakiske nasjonale symfoniorkesteret. Nasjonalteateret i Irak vart plyndra under invasjonen i 2003, men det er gjort forsøk på å restaurere det. Teaterscenen fekk ein oppsving i 1990-åra då SN-sanksjonane avgrensa import av utanlandsk film. Så mange som 30 kionar vart omgjorte til teaterscenar, og produserte ei rekkje komediar og dramatiske verk.

Institusjonar som tilbyr kulturell utdanning i Bagdad er mellom anna Musikkakademiet, Kunstinstituttet og Musikk- og ballettskulen i Bagdad. Bagdad har òg mange museum som Nasjonalmuseet i Iraq – som husar den største og finaste samlinga av gjenstandar frå siviliasajonen i det gamle Irak. Somme av dei vart stolne under okkupasjonen av Irak i 2003-2011.

Fasaden til tempelet i Hatra, som vart ein verdsarvstad i 1985.

Media

Etter full statskontroll var over i 2003, var det ein periode med stor vekst for kringkastingsmedia i Irak. Forbodet mot satellittantenner tok slutt og alt i løpet av 2003 var det 20 radiostasjonar og 17 fjernsynsstasjonar, og i alt 200 irakiske aviser. Mange stader har særs mange aviser i forhold til innbyggjartalet. I Najaf, som har kring 300 000 innbyggjarar, er det til dømes meir enn 30 aviser.

Mat

Masgouf.

Det irakiske kjøkenet har ei lang historie som går 10 000 år attende - til sumerarane, akkadiarane, babylonarane, assyrarane og dei gamle persarane. Ein har funne tavler i gamle ruinar i Irak som syner matoppskrifter som vart nytta i templa under religiøse høgtider - den første kokeboka i verda. Mesopotamia var heimstad til mange sofistikerte og avanserte sivilisasjonar innan alle fagfelt, inkludert matlaging. Men det var i mellomalderen då Bagdad var hovudstaden til abbasidane at det irakiske kjøkenet nådde eit høgdepunkt. I dag reflekterer det irakiske kjøkenet denne rike arva og har òg ein sterk påverknad frå mattradisjonar i nabolanda Tyrkia, Iran og Stor-Syria.

Somme karakteristiske ingredientar i irakisk matlaging er grønsaker som aubergine, tomat, okra, lauk, potet, squash, kvitlauk, paprika og chili, kornprodukt som ris, bulgur kveite og bygg, belgfrukter som linser, kikerter og bønner, frukt som dadlar, rosiner, aprikos, fiken, druer, melon, granateple og sitrus, særleg sitron og lime.

På liknande vis som mange andre land i Vest-Asia, er kylling og særleg lam populære varer. Dei fleste rettne vert servert med ris, vanlegvis basmati, som vert dyrka i våtmarksområda i Sør-Irak. Bulgur-kveite vert nytta i mange rettar og har vore i bruk sidan dei gamle assyrarane.

Idrett

Fotball er den mest populære idretten i Irak. Fotball har vore ei samlande faktor i Irak etter år med krig og uro. Andre populære idrettar er basketball, symjing, vektløfting, kroppsbygging, boksing, kickboksing og tennis.

Teknologi

Mobiltelefonar

Trass i at det har vore mobiltelefonar i Midtausten sidan 1995, kunne irakarar først kjøpe mobiltelefonar etter 2003. Telefonane var forbode under styret til Saddam Hussein. I dag har meir enn 78 % irakarar sin eigen mobiltelefon.

Undersjøisk kabel

18. januar 2012 kopla Irak seg til eit undersjøisk kommunikasjonsnettverk for første gongen.

Dette hadde enorm innverknad på fart, tilgjengelegheit og bruk av Internett i Irak.

2. oktober 2013 gav den irakiske kommunikasjonsministeren ordre om å kutte internettprisane med ein tredjedel. Dette var eit forsøk på å auke bruken og betre infrastrukturen for Internett i landet.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Iraq» frå Wikipedia på engelsk, den 8. september 2017.
  • Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Irak

Reiseguide for Iraq frå Wikivoyage

• Presidenten i Irak Arkivert 2019-01-18 ved Wayback Machine.
• Den irakiske regjeringa
• Irak på BBC News