Order Złotego Runa

Order Złotego Runa
*Orden del Toisón de Oro*
	; Awers łańcucha orderu; (ekspozycja w Schatzkammer w Wiedniu)
	; Baretka
Ustanowiono	10 stycznia 1430
Kruszec	złoto
	Multimedia w Wikimedia Commons

Order Złotego Runa (hiszp. Orden del Toisón de Oro, łac. Ordo Velleris Aurei, niem. Orden vom Goldenen Vlies, fr. Ordre de la Toison d'Or), początkowo: Zakon Złotego Runa – najwyższe odznaczenie państwowe Królestwa Hiszpanii oraz rycerski order domowy byłego austriackiego domu panującego Habsburgów.

Historia

Zakon założony został jako zakon rycerski 10 stycznia 1430 we flamandzkim mieście Brugia przez księcia Burgundii, Filipa Dobrego, jako Fraternité de chevalerie ou amiable compaignie de la Toison d'Or „na chwałę domu Burgundii, na cześć Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja, w celu obrony i rozpowszechniania wiary katolickiej, ku krzewieniu cnót i dobrego wychowania”. Po wygaśnięciu dynastii burgundzkiej godność wielkiego mistrza przeszła na cesarza Maksymiliana I, którego wnuk Karol V przekazał ją przy swej abdykacji w 1555 swemu synowi, królowi Hiszpanii Filipowi II, i hiszpańscy Habsburgowie byli do 1700 dziedzicznymi wielkimi mistrzami. Po wygaśnięciu tej gałęzi rodu godność przeszła na cesarza rzymskiego Karola VI. Następcy jego z domu Habsburg-Lothringen są do dziś jako głowy rodu dziedzicznymi wielkimi mistrzami i suwerenami orderu. W latach 1932–2000 był takim szef rodu Otto von Habsburg, od 2000 funkcję pełni jego najstarszy syn arcyksiążę Karol.

Po upadku Austro-Węgier (1918) roszczenia do godności wielkiego mistrza orderu zgłosił król Belgów Albert I Koburg, który uważał, że Złote Runo powinno powrócić do swej burgundzkiej ojczyzny, czyli Flandrii. Możliwość przekazania skarbca orderu i praw do niego Belgii dyskutowano namiętnie na konferencji wersalskiej, ale protest króla Hiszpanii Alfonsa XIII uratował order dla wygnanych Habsburgów. W roku 1953 Republika Austriacka uznała prawo Habsburgów do nadawanie Złotego Runa jako orderu domowego.

Następca Habsburgów na tronie hiszpańskim Filip V obwołał się w 1713 wbrew ustaleniom sankcji pragmatycznej wielkim mistrzem hiszpańskiego Orderu Złotego Runa, który w 1847 przybrał charakter odznaczenia dynastycznego i nadawany być może osobom pochodzenia nieszlacheckiego i religii niekatolickiej. Nadawany był także w czasie krótkotrwałego panowania Józefa Bonaparte, który go nadał głównie członkom swej rodziny. Po wstąpieniu na tron Ferdynanda VII (1813) wszystkie nadania Józefa Bonapartego zostały anulowane, jedynie Eugeniusz de Beauharnais zachował order. Pierwszym protestantem, który otrzymał order, był książę Wellington. Order nadawał także król Amadeusz I Sabaudzki (9 nadań). Z przerwą w latach 1932–1975 (przy czym paru nadań dokonał w latach 60. XX wieku dziadek obecnego króla Filipa VI, wygnany Don Juan de Borbón) order (Orden del Toisón de Oro) jest najwyższym odznaczeniem Hiszpanii. Wielkim mistrzem jest król Filip VI. Obecnie order ma 17 kawalerów (głównie głowy koronowane), wśród nich trzech niechrześcijan: cesarza Japonii Akihito, króla Tajlandii Bhumibola i króla Arabii Saudyjskiej Abdullah bin Abdulaziz Al Sauda. Jedyną osobą, która posiada oba ordery, habsburski i hiszpański, jest były król Belgii Albert II.

Nazwa i insygnia orderu symbolizują, nawiązując do wyprawy Jazona do Kolchidy, rycerskie dążenie do osiągnięcia wysokich celów.

Order do dziś dnia posiada oficjałów (urzędników kapituły): Herolda, Króla Herbów (Roy d'Armes) i Kanclerza. W pierwszych wiekach istnienia Orderu Złotego Runa nowo mianowani kawalerowie musieli w chwili jego otrzymania odesłać wszystkie inne ordery, które posiadali. Nakaz zniesiono dopiero w XIX wieku.

Członkostwo (order habsburski)

Członków mianować może tylko aktualny szef zakonu-orderu. Mogą nimi być tylko mężczyźni, którzy muszą wyznawać religię katolicką, mieć nieskazitelną reputację oraz wykazać się szlacheckim pochodzeniem od ośmiu pokoleń po mieczu i po kądzieli. Następca tronu Austro-Węgier stawał się rycerzem Złotego Runa w chwili narodzin, inni arcyksiążęta otrzymywali insygnia po uzyskaniu pełnoletniości (w wieku lat 18). Od 1421 do chwili obecnej nadano order około 1282 osobom. Spośród królów polskich otrzymał go jako jeden z pierwszych Zygmunt III Waza, stąd widzimy łańcuch Zakonu Złotego Runa okalający herb królewski na wieży Zamku Królewskiego w Warszawie.

Insygnia

Złote Runo nie dzieli się na klasy. Jako jedyny spośród wysokich odznaczeń europejskich nie ma gwiazdy ani wstęgi orderowej. Insygnium austriackie to zawieszona na złotym pierścieniu podobizna złotej skóry baranka z głową zwróconą na prawo i z widocznymi czterema nogami. Pierścień z kolei wisi na okrągłym czarnym lub niebieskim szlachetnym kamieniu (symbolu krzesiwa, skałki lub krzemienia), z którego z obu stron wychodzą złote, czerwono emaliowane promienie; nad nimi zaś góruje złota agrafa, w dolnej części której przedstawiona jest walka Jazona ze smokiem, zaś w górnej umieszczona jest dewiza dynastii burgundzkiej PRETIUM LABORUM NON VILE.

Insygnium hiszpańskie nie posiada na agrafie reliefu z walką Jazona ze smokiem ani dewizy burgundzkiej.

Order Złotego Runa noszony jest na szyi na ciemnoczerwonej wstędze lub na łańcuchu orderowym, który składa się z 28 emaliowanych na czarno owalnych „krzesiw”, z których po obu stronach wychodzą stylizowane wiązki płomieni i z 28 złotych pierścieni.

Odmiana austriacka	Odmiana hiszpańska

Odznaka kawalera orderu	Odznaka wielkiego mistrza	Odznaka kawalera lub damy orderu


Łańcuch Orderu Złotego Runa (austriacki i hiszpański)

Odznaczeni (lista niepełna)

Z tym tematem związana jest kategoria: Odznaczeni Orderem Złotego Runa.

Order habsburski (XV–XX wiek – 1282 nadania^[1])

Order hiszpański (XVIII–XX wiek – 1177 nadań^[1])

Polscy kawalerowie Orderu Złotego Runa

Z tym tematem związana jest kategoria: Polacy odznaczeni Orderem Złotego Runa.

Order habsburski:

Zygmunt I Stary
Zygmunt II August
Zygmunt III Waza
Władysław IV
Jan Kazimierz
Michał Korybut Wiśniowiecki
Jakub Sobieski
August II Mocny
August III Sas
Teodor Józef Lubomirski
Adam Kazimierz Czartoryski
Antoni Lanckoroński
Karol Michał Lanckoroński
Alfred Józef Potocki
Adam Stanisław Sapieha
Eustachy Stanisław Sanguszko
Karol Antoni Lanckoroński
Andrzej Kazimierz Potocki
Roman Potocki (to nadanie orderu przez cesarza Franciszka Józefa w 1908 było ostatnim nadaniem dla Polaka^[3])

Order hiszpański:

Zobacz też

Order Trzech Złotych Run

Przypisy

↑ ^a ^b Peter Bander van Duren: Orders of Knighthood and of Merit. Londyn: Colin Smythe, 1995, s. 241
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Eugene Cardinale: Orders of Knighthood Awards and The Holy See – A historical, juridical and practical Compendium. Londyn: Van Duren, 1983, s. 133-134, 143
↑ Adam Szostkiewicz: Rycerze Złotego Runa. polityka.pl, 2012-11-20. [dostęp 2016-04-29].

Bibliografia

Roman Freiherr von Procházka, Österreichisches Ordenshandbuch, Große Ausgabe, s. 1–4, München 1979

Linki zewnętrzne

T.F. Boettger (red.): Knights of the Golden Fleece. La Confrérie Amicale: 1997-2008, antiquesatoz.com

[Peter-1] Peter Bander van Duren: Orders of Knighthood and of Merit. Londyn: Colin Smythe, 1995, s. 241

[hec-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Eugene Cardinale: Orders of Knighthood Awards and The Holy See – A historical, juridical and practical Compendium. Londyn: Van Duren, 1983, s. 133-134, 143

[3] Adam Szostkiewicz: Rycerze Złotego Runa. polityka.pl, 2012-11-20. [dostęp 2016-04-29].

[1]

[2]

[3]

I Republika	Odznaka Honorowa za Zasługi (1), 1922 Medal Pamiątkowy Wojenny, 1932 Order Zasługi, 1934 Österreichisches Ehrenzeichen/Ehrenkreuz für Wissenschaft und Kunst (1), 1934
II Republika	Odznaka Honorowa za Zasługi (2), 1953 Odznaka Honorowa Ratownictwa Górniczego, 1954 Österreichisches Ehrenzeichen/Ehrenkreuz für Wissenschaft und Kunst (2), 1955 Odznaka Służby Wojskowej, 1963 Medal Służby Wojskowej, 1963 Austriacki Medal Olimpijski (1), 1964 Medal Rannych, 1975 Odznaka Honorowa za Zasługi dla Wyzwalania Austrii, 1976 Austriacki Medal Olimpijski (2), 1976 Medal Karola, 1978 Odznaka Służb Porządkowych, 1985 Odznaka Zasługi Wojskowej, 1989 Medal Misji Austriackich Sił Zbrojnych, 2001 Odznaka Honorowa Federalna, 2002 Medal Uznania Wojskowego, 2006 Medal Milicji, 2006
Ordery domowe dynastii habsburskiej (od 1918)	Order Złotego Runa, 1421 Order Krzyża Gwiaździstego, 1668

Ordery dynastyczne	Order Złotego Runa Order Królowej Marii Luizy
Odznaczenia wojskowe	Order św. Ferdynanda Medal Wojskowy Krzyż Wojenny Medal Armii Medal Morski Medal Lotniczy Krzyż Zasługi Wojskowej Krzyż Zasługi Morskiej Krzyż Zasługi Lotniczej Order św. Hermenegilda Krzyż za Długoletnią Służbę Krzyż Fidelitas Medal Kampanii
Odznaczenia cywilne	Order Karola III Order Izabeli Katolickiej Order Zasługi Cywilnej Order Alfonsa X Mądrego Order Krzyża św. Rajmunda z Penafort Order Cisneros
Zakony rycerskie	Order św. Jakuba od Miecza Order Kalatrawy Order Alcántary Order Montesy
Odznaczenia nienadawane i zniesione	Order Siekiery † Order Królewski Hiszpanii † Order wojskowy Marii Krystyny † Order morski Marii Krystyny † Order Alfonsa XII † Order Dobroczynności † Order Jarzma i Strzał † Medal Kampanii w Rosji †

Rodzaj odznaczenia	order krzyż medal gwiazda odznaka dystynktorium
Elementy insygniów	godło łańcuch orderowy gwiazda orderowa rozetka galonik okucie wstęga orderowa
Formy zredukowane	cywilna: miniaturka orderowa mundurowa: baretka
Lista odznaczeń w	Afryce Ameryce Południowej Ameryce Północnej i Środkowej Australii i Oceanii Azji Europie
Lista baretek w	Afryce Ameryce Południowej Ameryce Północnej i Środkowej Australii i Oceanii Azji Europie organizacjach międzynarodowych
Prawo	kapituła orderu odznaczenie państwowe order domowy order kobiecy
System odznaczeń w Polsce	Komisja Heraldyczna polski system orderowo-odznaczeniowy (lista) polskie odznaczenia resortowe polskie odznaczenia samorządowe