Guerra fraida

NATO (blau) e Patg da Varsovia (cotschen) durant la Guerra fraida

La Guerra fraida (u er: conflict tranter ost e vest) è stà ina confruntaziun tranter las pussanzas dal vest ed il bloc da l’ost ch’ha durà dal 1947 fin il 1989. Questa ‹guerra› n’è mai prorutta en furma d’in conflict militar direct tranter las duas superpussanzas Stadis Unids ed Uniun sovietica. Las divergenzas ideologicas tranter chapitalissem e communissem èn plitost sa manifestadas en furma da stentas politicas, economicas, tecnicas e militaras che duevan metter frain a l’expansiun da la cuntrapartida en il mund.

Tuttina èsi vegnì en il decurs dal conflict a divers eveniments fitg privlus ch’avessan tgunschamain pudì manar ad ina guerra ‹chauda›, sco per exempel la Bloccada da Berlin (1948/49), la Crisa da Cuba (1962) e la dispita pervia da las rachetas da mesa distanza (1979 fin 1982/83). Tranter questas fasas caracterisadas d’in tun smanatschant, hai dà muments cun damain potenzial da conflict u schizunt segnads da detensiun e discharmaziun.

Sco punct da partenza per la Guerra fraida vegn considerada la proclamaziun da l’uschenumnada Doctrina da Truman tras il president dals Stadis Unids Harry S. Truman ils 12 da mars 1947. Quest’offensiva ideologica steva sut l’ensaina da la crisa da l’Iran: En il decurs dals onns 1945/46 aveva l’Uniun sovietica empruvà d’etablir stadis prosovietics en las provinzas iranaisas abitadas da Curds ed Aseris. Josef Stalin planisava er d’installar a Teheran ina regenza communista. La primavaira 1946 ha Truman smanatschà a Stalin cun consequenzas severas, fin al diever d’armas atomaras, sche l’Uniun sovietica na retira betg sias truppas. Fiss l’Uniun sovietica stada buna da controllar l’ieli iranais – uschia la ponderaziun dals Stadis Unids –, avess quai gì per consequenza in spustament marcant da las relaziuns da pussanza en il mund. E quai avess pudì donnegiar massivamain l’economia dal vest ch’era londervi da sa revegnir da la Segunda Guerra mundiala.

Cun atgnas forzas armadas han ils Stadis Unids intervegnì il 1950 (Corea) ed il 1965 (Vietnam) en stadis ch’eran spartids dapi la Segunda Guerra mundiala. E l’Uniun sovietica ha occupà il 1979 l’Afganistan per sustegnair ina da las partidas da la guerra civila. En quests pajais dal Terz mund èn ils dus adversaris principals da la Guerra fraida sa confruntads en furma da «guerras da substituziun».

Là nua che las pussanzas dal vest temevan ch’in stadi pudess midar vart, han ellas organisà e controllà putschs militars tras acziuns zuppadas da lur servetschs secrets (tranter auter en l’Iran ed en il Chile). L’Uniun sovietica da l’autra vart ha abattì cun atgnas truppas la revolta dal pievel en la Republica Democratica Tudestga (17 da zercladur 1953) ed ha laschà occupar l’Ungaria (1956) e la Tschecoslovachia (1968) per liquidar las regenzas en uffizi. La Doctrina da Breschnew, sviluppada il 1968, dueva er giustifitgar en avegnir intervenziuns sovieticas entaifer il «champ socialistic».

La situaziun da concurrenza tranter ils dus sistems è er sa manifestada en furma da propaganda ideologica da vart da las superpussanzas e lur alliads, tras concurrenzas d’armament, en il svilup economic e sin ulteriurs champs sco la cultura, il sport, la scienza e la tecnologia. En il context da la Guerra fraida èn er vegnids iniziads ils programs da navigaziun spaziala che omaduas partidas han sviluppà cun gronds custs e ch’han manà a success d’omaduas varts.

Il term ‹Guerra fraida› è naschì quasi a medem temp sco l’epoca la quala el descriva. En in essai da l’october 1945, entitulà You and the Atomic Bomb, numna l’autur englais George Orwell (1903–1950) ina confruntaziun tranter superpussanzas che smanatschan cun ina guerra atomara ina «guerra fraida». Popularisà il term ha la finala il schurnalist american Walter Lippmann (1889–1974) tras ses cudesch The Cold War (1947). Dumandà suenter l’origin da quest term, ha Lippmann renvià a l’expressiun franzosa la guerre froide che duai gia esser vegnida duvrada en ils onns 1930.

Areguard la durada da la Guerra fraida, sco ch’ella vegn definida en l’istoriografia, hai dà in spustament suenter il 1989. Avant vegniva per regla be considerada la perioda dal 1947 fin il 1972 sco temp da la Guerra fraida; oz percunter vegn quest num d’epoca duvrà per l’entir suenterguerra dal 1947 fin la fin da l’Uniun sovietica il 1991.

Survista

Origin e structura

La Guerra fraida ha furmà la fasa decisiva entaifer in conflict mundial ch’aveva cumenzà il 1917 cun la Revoluziun d’october sut l’egida da Lenin. Quella era ida a finir en la Guerra civila russa ed en l’export da la revoluziun en furma da l’Internaziunala communista ils onns 1920/30. Durant la Segunda Guerra mundiala ha la coaliziun cunter Hitler mitigià in pau las differenzas tranter ost e vest. Suenter la fin da la guerra è il conflict dentant sa manifestà tant pli ferm en rom da la reorganisaziun politica dal mund. En consequenza èn sa furmads dus blocs da pussanza adversaris: la NATO ed ils stadis dal Patg da Varsovia. L’extensiun da quests dus blocs correspundeva pli u main a la preschientscha militara da las truppas americanas e da l’Armada cotschna il 1945. En l’Asia dal Sidost han ils Stadis Unids stgaffì in’allianza cumparegliabla (la SEATO, fundada il 1954 e schliada il 1977).

Mund bipolar

Durant decennis han questas allianzas cun lur arsenals d’armas marcà in mund bipolar cun ideologias e concepts politics ch’eran dal tuttafatg incumpatibels in cun l’auter. Ord vista dal vest stevan libertad e democrazia cunter dictatura totalitara, ed economia da martgà cunter economia planifitgada. Ord vista da l’ost eran las partidas dal stadi londervi da realisar pass per pass il socialissem che dueva manar pli tard en il communissem; en il vest dominava percunter l’uschenumnada lescha dal luf, vul dir l’explotaziun sistematica sco caracteristica dal chapitalissem imperialistic.

Concurrenza d’armament

Las superpussanzas han bain evità da manar avertamain guerra ina cunter l’autra cun far diever da las armas. Percunter èn omaduas varts sa participadas ad ina concurrenza d’armament sco quai ch’i n’aveva anc mai dà. Las smanatschas vicendaivlas d’iniziar ina guerra atomara duevan bain starmentar l’adversari, ma ellas han er fatg vegnir conscient ch’i smanatschava l’emprima giada la pussaivladad d’ina autoextirpaziun da l’umanitad (‹Overkill›). Pliras giadas è il conflict d’interess stà datiers d’ina escalaziun militara: durant la Bloccada da Berlin il 1948, durant la Guerra da Corea il 1950, en connex cun l’erecziun dal Mir da Berlin il 1961 ed en spezial durant la Crisa da Cuba il 1962.

Dialog e spustament en terzs pajais

Silsuenter han ils Stadis Unids e l’Uniun sovietica regulà il conflict tras dialogs da crisa e controllas d’armament bilateralas. Malgrà quai ha cuntinuà la concurrenza d’armament ed er il cumbat militar per zonas d’influenza. Cun atgnas truppas èn ils Stadis Unids stads involvids en il Vietnam, e l’Uniun sovietica en l’Afganistan; en omadus cas ha il rival sustegnì la cuntrapartida cun daners, armas, logistica ed infurmaziuns strategicas. Ultra da quai han omaduas superpussanzas sustegnì partidas da guerras civilas en l’Africa ed en l’America Centrala e dal Sid ch’operavan en lur senn. Ils Stadis Unids consideravan ils stadis da l’America Centrala gia dapi il 18avel tschientaner sco lur ‹backyard› (curt interna). La Revoluziun cubana dal 1959 consideravan els sco smanatscha directa (quai che dueva sa verifitgar il 1962 durant la Crisa da Cuba).

La divisiun da la Germania sco element central per la separaziun da l’Europa en blocs

La spartiziun da la Germania e da l’Europa per lung da la ‹tenda da fier› è stada ina consequenza spezialmain evidenta da la Guerra fraida. Il medem vala per la divisiun da la Corea per lung dal 38avel grad da latituda ch’exista fin oz. Ils dus stadis tudestgs, ch’èn vegnids fundads il 1949, stevan en ina relaziun spezialmain precara in visavi l’auter. La Republica federala tudestga n’ha ditg betg renconuschì la Republica Democratica Tudestga sco agen stadi. E la Republica Democratica Tudestga ha definì l’ost da la citad da Berlin sco chapitala dal stadi, cumbain che quai steva en cuntradicziun cun il status che las quatter pussanzas avevan imponì a la citad suenter la guerra.

La rolla dals servetschs secrets

Ils servetschs secrets dad omaduas superpussanzas e da lur alliads han giugà ina rolla centrala durant l’entira Guerra fraida. Lur repertori cumpigliava spiunascha, operaziuns clandestinas, propaganda e desinfurmaziun intenziunada, sabotascha, rapiment d’ostagis ed assassinats da persunas malvesidas. Oz san ins per exempel che la Republica Democratica Tudestga ha sustegnì logisticamain e finanzialmain gruppas terroristicas e separatisticas ch’operavan en l’Europa dal Vest. In auter exempel è l’organisaziun Gladio ch’è vegnida stgaffida da la CIA e d’auters servetschs secrets dal vest. Quest’organisaziun operava en differents pajais dal vest ed era sa spezialisada sin acziuns illegalas e terroristicas che pudevan vegnir messas a dies a la sanestra politica per discreditar quella.

Guerras da substituziun en il Terz Mund

En pajais main sviluppads hai dà differentas guerras da substituziun u ‹guerras secretas›. La regenza americana sut Ronald Reagen ha per exempel sustegnì en ils onns 1980 – e cunter la voluntad dal Congress dals Stadis Unids – la guerra dals contras drizzada cunter la regenza sanestra dals sandinists a Nicaragua. En la guerra civila ad Angola han gruppas che vegnivan sustegnidas dals Stadis Unids battì cunter gruppas che stevan sut la protecziun da Cuba e da l’Uniun sovietica. Cun agid da servetschs alliads ha la CIA sustegnì warlords ad Afghanistan. Ed en ils onns 1970 e 1980 han ils Stadis Unids sustegnì differentas dictaturas militaras en l’America dal Sid en lur cumbat cunter l’opposiziun a sanestra (uschenumnadas ‹guerras tschuffas›). Sco exempel per questa politica po valair El Salvador, nua che la dictatura militara che vegniva sustegnida dals Stadis Unids ha mazzà a l’entschatta dals onns 1980 var 40 000 persunas da l’opposiziun.

Consequenzas e finiziun

La cursa d’armament ha er accelerà il svilup tecnologic sin secturs civils sco l’astronautica e la tecnica da rachetas. Er las armas biologicas e chemicas ha stgaffì novs champs da perscrutaziun civils. La finala duevan ils svilups tecnologics da la Guerra fraida er fular via a l’electronica moderna, a la tecnologia da computer ed a la construcziun d’eroplans dad oz.

Cur che l’economia en il bloc da l’ost è plaun a plaun dada ensemen e suenter la midada a la testa dal Kreml il 1985 èn sa mussadas perspectivas d’ina avischinaziun politica dals dus blocs. Michail Gorbatschow ha desistì da la Doctrina da Breschnew ed ha relaschà a partir dal 1989 ils stadis alliads en l’autodeterminaziun. En consequenza è il bloc da l’ost sa dissolvì ed il 1991 è l’Uniun sovietica sa schliada. Cun quai è la Guerra fraida ida a fin.

Preistorgia 1917 fin 1940

Il bolschevic – maletg da Boris Kustodiev (1920)

En il decurs da la Revoluziun d’october dal 1917 èn ils bolschevics sut Lenin vegnids a la pussanza en vastas parts da la Russia europeica. Ils Stadis Unids ed autras pussanzas han sinaquai empruvà d’impedir ch’in reschim vegnia a la pussanza che predegia la revoluziun communista en tut il mund. Suenter il nunsuccess da quest’intervenziun è sa derasada en ils Stadis Unids l’uschenumnada ‹tema cotschna›.

Pir il 1933 han ils Stadis Unids renconuschì l’Uniun sovietica. A patir dal 1934 ha l’Uniun sovietica lura era empruvà da s’avischinar a las democrazias europeicas. Ma pervia da la tenuta refusanta da la Frantscha e da la Gronda Britannia n’ha quai betg funcziunà.

Per sa segirar envers las smanatschas dal Reich Tudestg e per pudair realisar atgnas finamiras d’expansiun (en la Pologna, il Balticum e la Finlanda) ha l’Uniun sovietica concludì curt avant l’erupziun da la Segunda Guerra mundiala in patg da nunagressiun cun la Germania (‹Patg da Hitler-Stalin›). Durant il temp che l’Uniun sovietica figurava sco allià da la Germania, ha Stalin fatg occupar ils trais stadis baltics. Medemamain ha el pretendì enavos da la Rumenia ils territoris ch’avevan stuì vegnir surlaschads suenter l’Emprima Guerra mundiala. Sco ulteriura acziun militara ha l’Uniun sovietica empruvà da conquistar la Finlanda. Durant la guerra d’enviern èsi dentant be reussì d’annectar singulas regiuns da cunfin.

Da la coaliziun cunter Hitler a la confruntaziun en blocs

Coaliziun cunter Hitler

Ils 22 da zercladur 1941 ha il Reich Tudestg attatgà l’Uniun sovietica. Sinaquai ha quella midà en la coaliziun cunter Hitler ed ha battì communablamain cun ils alliads dal vest cunter la Germania e ses alliads. La relaziun tranter Josef Stalin ed il president dals Stadis Unids Franklin D. Roosevelt era relativamain buna; ils Americans speravan da pudair collavurar cun l’Uniun sovietica er suenter la guerra. Uschia han ils Stadis Unids furnì a l’Uniun sovietica material da guerra e purschì sustegn strategic durant la guerra aviatica.

Il 1944 ha Stalin installà en il Balticum regenzas communistas. Er en la guerra civila en Grezia cumbattevan communists, ed en l’Italia e la Frantscha existivan medemamain gruppaziuns communistas d’ina grondezza considerabla. En rom da la Conferenza da Jalta il favrer 1945 ha lura la coaliziun cunter Hitler cumenzà a dar dapart. Pervia da la predominanza creschenta da l’Uniun sovietica en l’Europa da l’Ost ha Roosevelt refusà cunvegnas concretas per il suenterguerra. Sinaquai ha Stalin midà strategia ed ha cumenzà a far valair ils interess sovietics en ils territoris occupads senza sa cunvegnir cun ils alliads dal vest.

Fin da la coaliziun

Conferenza da Potsdam (1945)

Suenter la mort da Roosevelt ils 12 d’avrigl 1945 è la coaliziun cunter Hitler ida definitivamain en tocs. La finamira da ses successur Truman e da las pussanzas dal vest en general era d’impedir ch’il communissem sa derasia en l’Europa suenter la fin dal Reich Tudestg. Suenter che l’emprim test d’ina bumba atomara era reussì ils 16 da fanadur 1945 ha el immediat cumandà da far diever cunter il Giapun da quest’arma da destrucziun en massa. Ils bumbardaments da Hiroshima e Nagasaki ils 6 e 9 d’avust duevan bain accelerar la capitulaziun dal Giapun. A medem temp muntava quest’acziun militara er ina demonstraziun da pussanza envers l’Uniun sovietica e dueva prevegnir a si’expansiun en l’Asia da l’Ost.

Il potenzial da conflict tranter ost e vest è anc creschì suenter che acziuns da spiunascha da l’Uniun sovietica en la Gronda Britannia, ils Stadis Unids ed il Canada èn vegnidas enconuschentas. Dapi la conferenza dal suenterguerra a Londra han ils Stadis Unids laschà sentir l’Uniun sovietica l’atgna dominanza economica ed il monopol atomar (ch’ha existì fin il 1949). En lur politica da l’exteriur han ils Stadis Unids sustegnì ina reconstrucziun da l’Europa dal Vest che sa basa sin ils princips da l’economia privata e sin structuras parlamentaras. Las tentativas da l’Uniun sovietica d’endrizzar en l’Europa da l’Ost ina zona da segirezza ha manà da vart da l’administraziun americana en Europa a la politica da containment che dueva chatschar enavos il communissem. Er la posiziun da la Germania en il suenterguerra era vegnida definida en rom da la Conferenza da Potsdam be a moda fitg averta che sa laschava interpretar en differentas direcziuns.

Praschuniers da guerra

Liberond las truppas sovieticas la Germania dal giuf naziunalsocialistic, èn ellas fruntadas sin champs cun praschuniers da guerra alliads ed han deportà quels en Sibiria. Als alliads dal vest èsi vegnì scumandà da visitar quests champs. Fin oz na san ins nagut da radund 3000 schuldads americans e d’in dumber tuttina grond da schuldads britannics e franzos. Er quai ha sa chapescha be anc incità il conflict latent.

Crisa da l’Iran

La disfidanza tranter ost e vest è anc creschida il 1946 en rom da la crisa da l’Iran. En il decurs dals onns 1945/46 aveva Stalin empruvà d’endrizzar stadis prosovietics en tschertas provinzas da l’Iran. Gia il 1941 eran truppas englaisas e sovieticas penetradas en l’Iran, ma anc adina na vuleva l’Uniun sovietica betg sa retrair dal pajais. Quai ha manà a l’emprima confruntaziun tranter ils Stadis Unids e l’Uniun sovietica en il Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas. Pir suenter che Truman ha smanatschà cun consequenzas severas, fin a l’utilisaziun da bumbas atomaras, è Stalin stà pront da dar suenter.

Ductrina da Truman

Il 1947 ha il president dals Stadis Unids annunzià «da sustegnair tut ils pajais libers che s’opponan a la submissiun tras minoritads armadas u al squitsch d’ordaifer». Questa uschenumnada Doctrina da Truman era drizzada cleramain cunter il communissem e cunter l’Uniun sovietica. Il motiv concret ha furmà la crisa da l’Iran, ma er la situaziun en Grezia e Tirchia che na duevan betg survegnir regenzas communistas.

Questa vieuta politica ha er gì consequenzas sin il Plan da Marschall. Oriundamain preveseva quel da sustegnair tut ils stadis europeics, pia er l’Europa da l’Ost e l’Uniun sovietica. Damai ch’ils Stadis Unids faschevan dependent lur sustegn da cundiziuns da basa politicas ed economicas ch’eran inacceptablas, è l’Uniun sovietica sa retratga da quest program ed ha er sfurzà ils stadis da l’Europa da l’Ost da desister dal sustegn economic american.

Ils 20 da zercladur 1948 han ils alliads dal vest manà tras ina refurma monetara en lur secturs d’occupaziun da la Germania. Els avevan fatg quai senza coordinar cun l’Uniun sovietica, quai ch’ha muntà ina violaziun da las decisiuns da la Conferenza da Potsdam. Ils 24 da zercladur han il soviets reagì cun bloccar dal tuttafatg il sectur dal vest da Berlin. Cun agid d’ina punt aviatica èsi reussì al vest da mantegnair l’independenza economica e politica dal vest da Berlin. La Bloccada da Berlin è stada fin là il punct culminant da la Guerra fraida ed ha rinforzà en il vest la tema d’in’expansiun sovietica sur tut l’Europa.

Fundaziun da la Republica Federala Tudestga

L’avrigl 1949 èn las trais zonas dal vest vegnidas unidas a la Republica Federala Tudestga. A medem temp è vegnida fundada l’allianza militara NATO (Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord). L’Uniun sovietica ha reagì cun la fundaziun da la Republica Democratica Tudestga, in pass ch’era gia preparà. Quests svilups han sigillà l’urden mundial bipolar ed instradà pass correspundents sin il sectur economic (fundaziun d’organisaziuns d’agid economic tranter ils pajais dal vest e da structuras analogas en l’ost; embargos vicendaivels areguard tecnicas da gronda precisiun e l’industria d’armament).

Strategia da rollback dals Stadis Unids cunter il communissem

Il 1949 ha l’Uniun sovietica fatg ses emprim test atomar; ed en China èn ils communists sut Mao Zedong vegnids a la pussanza. Perquai han ils Stadis Unids rinforzà lur politica da metter rempars. Els n’han betg renconuschì la regenza chinaisa, han refusà a la China la commembranza en las Naziuns unidas ed han sustegnì il svilup dal Giapun sco cuntrapol anticommunistic. La strategia militara dals Stadis Unids e da la NATO a partir dal 1954 preveseva «vendetga massiva» envers mintg’emprova d’expansiun communista. Tras quai è vegnida instradada a moda averta ina politica da rollback, vul dir da chatschar enavos il communissem statal en l’Eurasia.

Guerra da Corea, Mir da Berlin e Crisa da Cuba

Emprima guerra da substituziun en Corea

Bumbardader dals Stadis Unids durant la Guerra da Corea

Il zercladur 1950 ha la Guerra fraida manà en l’Asia dal Nordost a la Guerra da Corea. En questa guerra da substituziun sustegnevan ils Stadis Unids la Corea dal Sid e la Republica Populara da la China la Corea dal Nord. Suenter la capitulaziun dal Giapun avevan truppas sovieticas ed americanas prendì possess dal pajais e spartì quel per lung dal 38avel grad da latituda. Suenter la retirada da las duas armadas il 1949 han ils dictaturs da la Corea dal Nord e da la Corea dal Sid mintgamai empruvà d’unir il pajais sut l’atgna direcziun. Il zercladur 1950 han truppas dal nord surpassà ils cunfins ed han occupà entaifer paucas emnas la gronda part dal sid dal pajais. Sinaquai han ils Stadis Unids tramess atgnas truppas. Quellas han stgatschà enavos las truppas dal nord uschè fitg, ch’il nord è be vegnì da tegnair l’agen territori cun agid da truppas inuffizialas chinaisas. Da la vart chinaisa èn er pilots sovietics – sut l’emblem naziunal da la Corea dal Nord – sgulads attatgas cunter aviuns americans.

Perquai che l’Uniun sovietica ha boicottà per in tschert temp il Cussegl da segirtad da las Naziuns unidas, han quellas decidì d’intervegnir cun forzas armadas en la Guerra da Corea. Suenter ulteriurs cumbats, segnads da grondas perditas e pitschens gudogns territorials, è entrà en vigur il 1953 in armistizi al 38avel grad da latituda che vala fin oz.

Èra McCarthy: anticommunissem massiv en ils Stadis Unids

En il decurs dals onns 1950 è l’anticommunissem creschì massivamain en ils Stadis Unids. Senatur Joseph McCarthy è vegnì elegì a la testa dal comité statal che dueva intercurir «acziuns antiamericanas». Cun metodas d’inquisiziun ed intimidaziun ha el empruvà d’eruir communists ed intellectuals liberals. Sco spiuns presumtivs ed inimis dal sistem duevan quels vegnir allontanads sistematicamain da lur uffizis (‹McCarthyism›). Pervi da ses proceder sproporziunà è McCarthy la finala vegnì admonì e remplazzà il 1954.

Mort da Stalin

Ils 5 da mars 1953 è Stalin mort. Quai ha purschì la chaschun da ‹destalinisar› l’Uniun sovietica. Pervi da la situaziun da patt atomara e gronds problems a l’intern, ha ses successur Chruschtschow persequità in curs da detensiun ed inizià la politica d’ina ‹coexistenza paschaivla›. Questa curta fasa è ida a fin cun la revolta dals 17 da zercladur 1953 en la Republica Democratica Tudestga. Quella ha mussà la mancanza da confidenza da la populaziun en la regenza e cumprovà che elecziuns libras avessan periclità l’independenza statala. La finala han truppas sovieticas abattì la revolta sanguinusamain.

Strategia da la retorsiun atomara massiva

Il 1954 ha er l’Uniun sovietica cuntanschì il nivel d’armament da la bumba idrogenica e dals pli novs aviuns da bumbardament a lunga distanza. Sinaquai è s’etablì l’uschenumnà ‹equiliber da sgarschur›. Quel dueva er dominar en avegnir la relaziun tranter las superpussanzas e dar in ulteriur stausch a l’armament. En l’Europa dal Vest han ils Stadis Unids cumenzà a postar artigliaria nucleara e rachetas a curta distanza. Tras quai vuleva l’America suttastritgar sia doctrina da la vendetga massiva e l’agen monopol da decisiun en il cas d’ina escalaziun atomara.

En consequenza dals contracts da Paris dal 1955 ha la Republica Federala Tudestga realisà il rearmament ed integrà las atgnas truppas en la structura da la NATO. L’onn proxim è suandà il Patg da Varsovia ed il rearmament da la Republica Democratica Tudestga. L’emprova da la Republica Federala Tudestga da cuntanscher l’armament cumplain (incl. armas atomaras sut agen commando) n’ha dentant betg gì success.

Revolta dal pievel en l’Ungaria

Budapest 1956: char armà sovietic destruì dals demonstrants

Il 1956 è prorutta en l’Ungaria in’insurrecziun dal pievel. Plirs tschientmillis demonstrants èn sa participads ad ina chauma generala, han occupà emetturs da radio e pretendì elecziuns democraticas. Imre Nagy è vegnì proclamà dals demonstrants sco primminister. Suenter che Nagy ha annunzià che l’Ungaria sa retiria dal Patg da Varsovia, han truppas sovieticas abattì l’insurrecziun e mazzà var 20 000 Ungarais. L’agir or dal vest sin il qual ins aveva sperà, n’è betg arrivà. Las pussanzas dal vest eran occupadas a medem temp cun la Crisa da Suez. Il nov manader da l’Egipta, Gamal Abdel Nasser, aveva decidì da transfurmar il Chanal da Suez en proprietad statal. Sinaquai han la Frantscha, la Gronda Britannia e l’Israel attatga l’Egipta cun forzas armadas.

Plans da discharmament e Schoc da Sputnik

Gia il 1954 aveva il primminister da la Gronda Britannia, Anthony Eden, fatg la proposta da crear ina zona demilitarisada dad omaduas varts da la tenda da fier. Silsuenter han ils ministers da l’exteriur da l’Uniun sovietica (Molotow) e da la Pologna (Adam Rapacki) sviluppà vinavant quest’idea. Suenter il success da l’Uniun sovietica cun l’emprim satellit en l’univers (Schoc da Sputnik ils 4 d’october 1957) ha la NATO dentant decidì da cuntinuar cun l’armament atomar.

Er ‹tractativas da pasch› planisadas il 1960 a Paris tranter il president dals Stadis Unids, Eisenhower, e Chruschtschow èn la finala idas ad aua. Curt avant aveva l’Uniun sovietica numnadamain sajettà sur l’agen pajais in aviun da spiunascha american. Ils Stadis Unids han sinaquai stuì conceder d’observar l’Uniun sovietica dapi il 1956 prendend en cumpra violaziuns dal spazi d’aria. A medem temp han ils Stadis Unids cumenzà cun sancziuns economicas cunter la Cuba. Dapi l’entschatta 1959 aveva la regenza revoluziunara sut Fidel Castro instradà en il pajais in curs socialistic; pliras operaziuns zuppadas dals Stadis Unids cunter il reschim da Castro èn stadas senza success. Da l’autra vart dal mund è prorut da quel temp il conflict tranter l’Uniun sovietica e la Republica Populara da la China areguard il commando entaifer il communissem mundial.

Construcziun dal Mir da Berlin

Dapi il 1958 aveva Chruschtschow fatg pressiun sin ils alliads dal vest da sa retrair da Berlin per demilitarisar la citad. Adina dapli burgais da la Republica Democratica Tudestga fugivan da quel temp en il vest da la citad (ca. 2,6 milliuns dapi il 1949), uschia che l’ost perdeva impurtantas forzas da lavur qualifitgadas. Il 1961 han ils manaders da la Republica Democratica Tudestga sut Walter Ulbricht cumenzà a serrar ils cunfins entaifer la citad ed a laschar eriger il mir. Al Checkpoint Charlie èn stads chars armads americans e soviets per curt temp in visavi l’auter. Fin il 1989 duevan la finala plirs tschients persunas vegnir per la vita cun empruvar da fugir en il vest.

Crisa da Cuba

Staziunament da rachetas sovieticas a Cuba il 1962

Il 1962 èn las superpussanzas e l’entir mund stads curt avant ina nova guerra mundiala. Ils Stadis Unids avevan staziunà rachetas da mesa distanza en la Tirchia; sinaquai ha l’Uniun sovietica cumenzà a transferir rachetas atomaras vers Cuba. Tras questas fiss il temp da preavis per in’attatga sin ils Stadis Unids vegnì reducì massivamain. Sinaquai ha il president Kennedy relaschà ina bloccada per tut ils bastiments sovietics en viadi vers Cuba. La situaziun è escalada vinavant, fin che l’Uniun sovietica ha confirmà da sa retrair dal Cuba. Quai è reussì grazia a contacts diplomatics secrets, en rom dals quals er ils Stadis Unids avevan garantì da lur vart da retrair las rachetas da la Tirchia. La fin avust 1963 è la finala vegnì endrizzà ina lingia directa tranter ils schefs dals stadis da las duas superpussanzas, l’uschenumnà ‹telefon cotschen›, per evitar en l’avegnir confruntaziuns pervia da percepziuns falladas u malencletgas.

Politica da detensiun e mantegniment da la pussanza

A partir dal 1963 è sa fatga valair plaunet ina politica da detensiun tranter ils blocs inimis. Ils 5 d’avrigl 1963 han ils Stadis Unids, l’Uniun sovietica e la Gronda Britannia segnà in’impurtanta cunvegna ch’ha scumandà tests da bumbas atomaras en l’aria e sut l’aua. Tras quai vulev’ins far frunt a la contaminaziun radioactiva da l’ambient creschenta. Blers stadis èn s’accordads ils proxims onns a questa cunvegna, dentant betg las duas pussanzas atomaras Frantscha e China. Cun s’acquistar la tecnologia atomara aveva la China rut il 1964 il monopol sovietic entaifer il bloc da l’ost.

Il 1968 han commembers refurmistics entaifer la partida communista da la Tschecoslovachia sut Alexander Dubček empruvà da realisar pass da democratisaziun en il pajais (abolir la censura, libertad d’infurmaziun e d’opiniun, refurmas economicas). Questa uschenumnada ‹primavaira da Prag› è dentant stada da curta durada. L’Uniun sovietica ha considerà ils effects da questas refurmas sco cuntrarevoluziunars, ha laschà marschar truppas dal Patg da Varsovia en il pajais ed ha sfurzà la regenza da returnar al curs prescrit da Moscau. Demonstraziuns antisovieticas èn vegnidas rebattidas sanguinusamain. Sco il 1956 en Ungaria, ha il vest bain condemnà l’intervenziun sovietica, ha dentant desistì d’intervegnir. Il schef da stadi e da partida sovietic Leonid Breschnew ha giustifitgà il proceder cun far valair che la suveranitad dals stadis socialistics na cumpiglia betg da renunziar als fundaments dal socialissem. Questa doctrina dueva valair fin a la vieuta che Gorbatschow ha instradà.

Il 1969 han l’Uniun sovietica ed ils Stadis Unids lantschà discurs bilaterals per controllar e limitar las armas atomaras. Questas contractivas han manà als emprims contracts da SALT (Strategic Arms Limitation Talks), als quals ulteriurs duevan suandar. A medem temp ha la coaliziun socialliberala sut il chancelier tudestgs Brandt instradà ina politica da detensiun ed avischinaziun cun ils vischins a l’ost. Ed il 1973 ha gì lieu l’emprima Conferenza per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa ch’ha manà il 1975 a l’Acta finala da Helsinki.

Il favrer 1972 ha il president dals Stadis Unids Richard Nixon fatg visita uffiziala en la Republica Populara da la China. Quest gest da detensiun envers la segunda pussanza communista dueva tranter auter gidar a terminar la Guerra dal Vietnam sut cundiziuns acceptablas per l’administraziun americana. Dapi la Resoluziun da Tongking dal Congress american (1964) eran ils Stadis Unids in partenari da guerra uffizial dal Vietnam dal Sid cunter ils vietcong communists che vegnivan sustegnids dal Vietnam dal Nord. La Frantscha, l’anteriura pussanza coloniala en la regiun, era sa retratga avant suenter sconfittas militaras. Malgrà bumbardaments massivs e grondas unfrendas en las atgnas retschas, n’èsi betg reussì a la superpussanza dal vest da batter ils vietcong. Il 1973 han ils Stadis Unids ed il Vietnam dal Nord segnà in armistizi; sinaquai han ils Stadis Unids retratg lur ulteriuras truppas dal Vietnam dal Sid.

Davosa fasa da la cursa d’armament

Vers la fin dals onns 1970 ha il Patg da Varsovia cumenzà a rearmar massivamain las atgnas truppas. Il 1979 ha la NATO decidì da neutralisar cun in agen program d’armament il surpais sovietic da rachetas da mesa distanza. Il medem onn è l’Uniun sovietica marschada en l’Afghanistan ed ha uschia er tangà ils interess americans areguard las reservas d’ieli en il Proxim Orient ed Orient Central. Tut quai ha terminà la politica da detensiun dals onns 1970 ed ha puspè rinforzà la guerra fraida.

Ronald Reagen il 1982

Sinaquai han ils Stadis Unids sut Jimmy Carter decidì da boicottar il 1980 ils Gieus olimpics da stad a Moscau. Numerus – ma betg tut ils – stadis dal vest èn s’alliads a quest boicot. En la Guerra da l’Afghanistan han ils Stadis Unids sustegnì ils mujaheddin cun armas e cun intervenziuns dal servetsch secret. Ronald Reagen, il successur da Carter, ha augmentà las expensas d’armaziun dals Stadis Unids sin in nov record. En pli ha el lantschà la Strategic Defense Initiative (SDI), er numnada Program da Star Wars. Cun agid da quest scut da protecziun duevan rachetas strategicas da l’adversari vegnir eliminadas durant il sgol. L’effect dueva esser quel da gudagnar in tal avantatg d’armament envers l’Uniun sovietica ch’il bloc da l’ost vegniva destabilisà economicamain e politicamain. Tenor l’opiniun dal vest vegnivan las capacitads da l’ost da pudair sa prestar in tal chatsch d’armament bainprest ad esser consumadas.

Novas contractivas davart in discharmament èn idas a fin il 1982 a Genevra senza success. Ins n’aveva betg pudì sa cunvegnir davart la definiziun dal term ‹equiliber› areguard las rachetas da mesa distanza en l’Europa Centrala. Suenter il naufragi da las contractivas ha il vest planisà da staziunar ulteriuras rachetas dals tips Pershing II e Cruise Missiles en la Germania dal Vest. Il 1983 ha il parlament tudestg approvà il staziunament da las rachetas da la NATO. A medem temp han dentant cumenzà moviments da protesta che faschevan pli e pli er diever da furmas da resistenza nunviolenta. Tenor retschertgas eran bun dus terzs da la populaziun da la Germania cunter las rachetas. A las bloccadas dals lieus da staziunament han er blers politichers prominents, intellectuals e schizunt generals da l’armada tudestga prendì part. Parallelamain hai dà en la Republica Democratica Tudestga demonstraziuns nunlubidas cunter ils plans da rearmament dal Patg da Varsovia.

Entaifer la cursa d’armament ha la bumba neutronica inizià il 1978 ina nova runda, segnada da svilups tecnologics adina pli raffinads. Al svilup d’aviuns dal tip Stealth (invisibels per il radar) e da sistems d’elavuraziun electronica da datas n’ha l’Uniun sovietica betg pli pudì suandar sin il medem nivel sco ils Stadis Unids. Gia ils programs d’armament precedents e l’intervenziun en l’Afghanistan avevan strapatschà e per part surdumandà las forzas militaras e las pussaivladads economicas da l’Uniun sovietica.

Ultra da quai èn las relaziuns sociopoliticas vegnidas en moviment da quel temp en la sfera d’influenza sovietica. Las disposiziuns areguard ils dretgs umans cuntegnidas en l’Acta finala da Helsinki han dà nov schlantsch als moviments per ils dretgs dals burgais. Ils success dal sindicat independent Solidarność sut Lech Wałęsa il 1980/81 han irradià lunsch sur ils cunfins da la Pologna. Confurm a la Doctrina da Breschnew ha il reschim proclamà il dretg da guerra per cumbatter quests svilups destabilisants.

Finiziun e consequenzas

Dissoluziun dal bloc da l’ost

Refurmas da Gorbatschow e pass da discharmament

Pervi da la stagnaziun economica en il bloc da l’ost è la direcziun da l’Uniun sovietica stada sfurzada d’iniziar ina midada dal curs. Il nov secretari general dal biro politic, Michail Gorbatschow, ha instradà a partir dal 1985 in program da refurma che steva sut il motto da Perestroika (vieuta en l’economia ed en l’administraziun) e Glasnost (avertadad e transparenza a l’intern e vers anora).

En la politica exteriura duevan contractivas da discharmament gidar a reducir l’immens deficit dal budget sovietic. A questa tenuta s’opponivan a l’entschatta ils plans da la regenza dals Stadis Unids che vuleva lantschar ina nova runda d’armament (program SDI). Per pudair surventscher la bloccada americana ha Gorbatschow proponì surprendentamain da vulair dismetter fin l’onn 2000 tut las armas atomaras. A l’inscunter suprem a Reykjavík (1986) han Reagan e Gorbatschow la finala discutà davart ina reducziun da la mesadad da las bumbas atomaras. La finala han ins pudì sa cunvegnir d’allontanar tut las rachetas da mesa distanza en l’Europa e da reducir las armas atomaras strategicas (contracts da START-I).

Svilups autonoms en ils pajais da l’Europa Centrala e da l’Ost

Suenter che Gorbatschow ha vieut explicitamain il dies a la Doctrina da Breschnew hai dà differents svilups autonoms entaifer ils pajais dal bloc da l’ost. En Pologna hai dà gia l’avrigl 1988 chaumas betg lubidas. L’avust han lura gì lieu discurs tranter il sindicat scumandà Solidarność e la regenza communista. Il december è vegnì furmà in comité da burgais sut Lech Wałęsa ch’ha fatg uffizialmain politica d’opposiziun. Ils 4 da zercladur 1989 ha il comité da burgais gudagnà las elecziuns dal parlament. In svilup cumparegliabel hai dà en l’Ungaria.

In di suenter la crudada dal Mir da Berlin (9 da november 1989) è il primminister da la Bulgaria sa retratg da tut ils uffizis ed ha fullà via a votaziuns libras. A medem temp han protests en massa manà ad ina vieuta paschaivla en la Tschecoslovachia. Václav Havel ed Alexander Dubček, dus enconuschents critichers dal vegl reschim, èn daventads il nov president resp. schef dal parlament.

A medem temp hai dà en pliras citads da la Rumenia confruntaziuns sanguinusas tranter civilists e schuldada da l’armada resp. dal servetsch secret Securitate. Quests cumbats han custà la vita a var 1000 persunas. Suenter che grondas parts dal militar eran s’associadas als demonstrants, è il dictatur Nicolae Ceaușescu vegnì cità avant in tribunal militar e fisilà.

Revoluziun paschaivla en la RDT, crudada dal mir e reunificaziun tudestga

Restanzas dal Mir da Berlin (1990)

En la Republica Democratica Tudestga (RDT) è s’intensivada a partir dal fanadur 1989 l’unda da fugitivs. Ils 19 d’avust ha l’Ungaria cumenzà a laschar passar persunas da l’ost senza impediments vers l’Austria – tranter questas er blers fugitivs da la RDT. A Leipzig, e silsuenter er en autras citads da la Republica Democratica Tudestga, han las uschenumnadas demonstraziuns dal glindesdi pretendì ina democratisaziun da la societad («Nus essan il pievel»). Ils 7 d’october ha Gorbatschow visità Berlin a chaschun dal 40avel anniversari da la RDT ed intimà Erich Honecker da surprender ses curs da refurma. La finala è Honecker vegnì relaschà da ses uffizi; e suenter ch’è vegnida annunziada ina liberalisaziun da las prescripziuns da viagiar, han las massas traversà ils 9 da november 1989 ils cunfins a Berlin. La data dals 3 d’october 1990 marchescha la finala la reunificaziun tudestga.

Fin dal dualissem da las superpussanzas

La Charta da Paris dals 21 da november 1990 ha terminà formalmain la Guerra fraida. La Conferenza per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa – che cumpigliava praticamain tut ils stadis da l’Europa – è s’exprimida a favur dals dretgs umans e per la democrazia sco suletta furma statala. La stad 1991 è er il Patg da Varsovia vegnì schlià.

La dissoluziun da l’Uniun sovietica

Il 1991 ha la renunzia al centralissem sovietic er tutgà l’Uniun sovietica sezza. Al clom d’independenza dals stadis baltics ha Gorbatschow empruvà da respunder cun federalissem ed autonomia parziala. Il putsch d’avust ch’era drizzà cunter las refurmas da Gorbatschow è vegnì abattì tras il pievel ed ha be anc accelerà la dissoluziun dal stadi. La finala è Gorbatschow sa retratg da ses uffizi; la fin dal 1991 è l’Uniun sovietica vegnida schliada. La fin andetga dal l’Uniun sovietica ha fatg surstar er blers observaturs dal vest.

Substituziun dal concept da las pussanzas mundialas?

La fin da la structura da pussanza bipolara ha laschà enavos ina nova situaziun geopolitica. Suenter la fin da l’Uniun sovietica avevan per il mument be ils Stadis Unids pudì mantegnair il status d’ina pussanza mundiala. Latiers èn blers stadis da l’Europa da l’Ost ch’avevan appartegnì pli baud al Patg da Varsovia daventads commembers da la NATO. En in tschert senn pon ins dentant er constatar ina tscherta substituziun da l’anteriur concept da las pussanzas mundialas tras fenomens da la globalisaziun e princips dal commerzi liber.

Litteratura

• Spencer C. Tucker, Santa Barbara (ed.): The encyclopedia of the Cold War: a political, social, and military history, 5 toms. ABC-CLIO, Calif. [e.a.] 2008.
• Michael R. Beschloss, Strobe Talbott: Auf höchster Ebene. Das Ende des Kalten Krieges und die Geheimdiplomatie der Supermächte 1989–91. Econ, Düsseldorf 1993, ISBN 3-430-11247-8.
• Jürgen Bruhn: Der Kalte Krieg oder: Die Totrüstung der Sowjetunion. Der US-militär-industrielle Komplex und seine Bedrohung durch Frieden. Focus, Gießen 1995, ISBN 3-88349-434-8.
• Whittacker Chambers: Witness 1952/1987, ISBN 978-0895267894.
• John Lewis Gaddis: Der Kalte Krieg. Eine neue Geschichte. Siedler, München 2007, ISBN 3-88680-864-5.
• Raymond L. Garthoff: Détente and Confrontation. American-Soviet Relations from Nixon to Reagan. Brookings Institution, Washington, DC 1994, ISBN 0-8157-3041-1.
• Bernd Greiner, Christian Th. Müller, Dierk Walter (ed.): Heiße Kriege im Kalten Krieg. Hamburger Edition HIS, Hamburg 2006, ISBN 978-3-936096-61-3.
• David Horowitz: Kalter Krieg. Hintergründe der US-Außenpolitik von Jalta bis Vietnam. Wagenbach, Berlin 1983, ISBN 3-8031-1013-0.
• Jeremy Isaacs, Taylor Downing: Der Kalte Krieg. Heyne, München 2001, ISBN 3-453-19710-0.
• Peter Krewer: Geschäfte mit dem Klassenfeind. Die DDR im innerdeutschen Handel 1949–1989. Kliomedia, Trier 2008, ISBN 978-3-89890-122-2.
• Melvyn P. Leffler, Odd Arne Westad (ed.): The Cambridge History of the Cold War. 3 toms, Cambridge University Press, Cambridge 2010, ISBN 978-1-107-60229-8.
• Nicolas Lewkowicz: The German Question and the International Order, 1943–48. Palgrave Macmillan, Basingstoke / New York 2010, ISBN 978-0-230-24812-0.
• Wilfried Loth: Die Teilung der Welt. Geschichte des Kalten Krieges 1941–1955. dtv, München 2000, ISBN 3-423-30756-0.
• Georges-Henri Soutou: La guerre de Cinquante Ans. Le conflit Est-Ouest 1943–1990. Fayard, Paris 2004, ISBN 2-213-60847-4.
• Rolf Steininger: Der Kalte Krieg. Fischer-TB 15551, Frankfurt am Main 2003, ISBN 978-3-596-15551-4.
• Bernd Stöver: Der Kalte Krieg. Geschichte eines radikalen Zeitalters 1947–1991. Beck, München 2007, ISBN 978-3-406-48014-0.
• Odd Arne Westad: The global Cold War. Third world interventions and the making of our times. Cambridge University Press, Cambridge e.a. 2010, ISBN 978-0-521-70314-7.
• Wladimir K. Wolkow, Harald Neubert (ed.): Stalin wollte ein anderes Europa. Moskaus Außenpolitik 1940 bis 1968 und die Folgen. Eine Dokumentation. Edition Ost, Berlin 2003, ISBN 978-3-360-01046-9.

Colliaziuns

• Haus der Geschichte der Bundesrepublik Deutschland: Der Kalte Krieg
• Deutschland im Kalten Krieg, exposiziun dal Deutsches Historisches Museum
• Parallel History Project on NATO and the Warsaw Pact
• Bibliografia tar: Europa im Ost-West-Konflikt 1945–1991 (Historicum.net)
• Cold War (englais)
• Bernd Greiner: Kalter Krieg und Cold War Studies, en: Docupedia Zeitgeschichte, 11 da favrer 2010