Naast de religieuze iconen, het bladgoud en de zorgvuldige penseelstreken bevat middeleeuwse kunst een wereld aan rariteiten. Van gekroonde vulva’s tot moordlustige konijnen, wij zetten vijf van de opvallendste trends op een rijtje. Maar eerst: wat is middeleeuwse kunst eigenlijk?
Wat is middeleeuwse kunst?
Middeleeuwse kunst bestrijkt een periode van ongeveer duizend jaar (ca. 500 tot 1500 n.C.), en omvat een breed scala aan stijlen, stromingen en media. Populaire kunstvormen waren sculpturen, schilderijen, fresco’s, glas in lood, illustraties, mozaïeken en tapijtwerk. Belangrijke invloeden voor kunstenaars in middeleeuws Europa waren het artistieke erfgoed van het Romeinse Rijk, de iconografie van de vroege katholieke kerk en de ‘barbaarse’ culturen van Noord-Europa. De opdrachtgevers waren in vrijwel alle gevallen religieuze instellingen.
Kunstenaars zelf werden gedurende de middeleeuwen gezien als ambachtslieden, net als een smid of metselaar, en genoten een lage maatschappelijke status. Toch maakten zij werken die nu behoren tot de belangrijkste uit de kunstgeschiedenis, van de rijkelijk versierde kalligrafie in het Book of Kells tot het borduurwerk in het tapijt van Bayeux, waarop de Slag bij Hastings is afgebeeld.
Daarnaast waren er de gigantische slakken. De moordlustige konijnen. De kruiwagen vol fallussen. Met andere woorden: middeleeuwse kunst zat vol met bizarre en vaak grappige elementen. Deze vijf trends bewijzen dat middeleeuwse kunst, ondanks het serieuze, religieuze imago, doordrenkt is met humor en erotische verwijzingen.
1. Anatomisch incorrecte dieren
Een olifant zonder oren, een krokodil op lange benen en een walvis met een hondensnuit – middeleeuwse afbeeldingen van dieren slaan de plank geregeld mis. Je kunt het de kunstenaars moeilijk kwalijk nemen. In veel gevallen moesten zij dieren afbeelden die ze zelf nog nooit hadden gezien. Ook is het waarschijnlijk dat kunstenaars in sommige gevallen bewust afweken van een realistische weergave, uit humoristische overwegingen of om een verhaal te vertellen.
2. Harige Maria Magdalena
Maria Magdalena verschijnt in sommige schilderijen en fresco’s als een opvallend harige vrouw. In het bovenstaande beeld van de vijftiende-eeuwse Bavarische beeldhouwer Tilman Riemenschneider is vrijwel haar volledige lichaam bedekt met een golvende vacht.
Historici vermoeden dat de harige Maria Magdalena ontstond door een vergissing, waarbij ze werd verward met Maria van Egypte, die in de vierde eeuw zou zijn geboren. Ook van Maria van Egypte werd aangenomen dat ze prostituee zou zijn. Later zou ze spijt hebben gehad van haar losbandige jaren, waarna ze de laatste periode van haar leven als kluizenaar doorbracht in de woestijn en sterk verwilderde.
3. Ridders in gevecht met slakken
Een ridder die een gigantische slak te lijf gaat met een zwaard, speer, bijl of zelfs vork – het is een verrassend veelvoorkomend thema in middeleeuwse manuscripten. De eerste voorbeelden van dit soort illustraties werden gevonden in Noord-Franse manuscripten die gemaakt werden rond het jaar 1290. Een paar jaar later doken de slakken ook zo nu en dan op in Vlaamse en Engelse teksten. Een theorie is dat de tekeningen werden ingezet om wat humor toe te voegen aan teksten die verder vrij droog waren.
4. Genitaliën op avontuur
De onderstaande reproductie van een veertiende-eeuwse broche is slechts één van de duizenden soortgelijke spelden uit de middeleeuwen, die vooral in Vlaanderen zijn gevonden. Historici vermoeden dat ze werden gedragen door pelgrims die op reis waren met het doel hun vruchtbaarheid of seksuele bekwaamheid te bevorderen. Op de broches beleven de genitaliën allerlei avonturen. Op een ervan dansen twee penissen in een tuin, een volgende toont een paardrijdende vulva en op weer een ander exemplaar staat een vrouw die een kruiwagen vol fallussen voor zich uit duwt.
5. Moordlustige konijnen
Bij een konijn denk je niet snel aan gevaar, maar in middeleeuwse afbeeldingen worden jagers geregeld door de knaagdieren te grazen genomen. Een van de bekendste voorbeelden is een reeks afbeeldingen uit een kerkelijk wetboek dat rond 1340 in Londen werd geïllustreerd. Konijnen vallen een jager van achteren aan, binden hem vast en brengen hem naar een konijnenrechter. In de laatste afbeelding wordt de man door een konijnenbeul geëxecuteerd.
Myrthe Prins werkt al ruim tien jaar als journalist – ze schreef reisverhalen voor Traveler, was verslaggever voor de PZC en interviewde tal van onderzoekers voor haar wetenschapsrubriek in National Geographic Magazine. Naast haar werk als online redacteur schrijft ze poëzie en proza, leert ze nieuwe talen en helpt ze haar team ontsnappen uit escape rooms.
